DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
indeks | antologia religijna | antologia filozoficzna | filozofia nauki
Wojciech Sady
Thomas S. Kuhn o nauce normalnej i rewolucjach naukowych
Spór o racjonalność naukową: od Poincarégo do Laudana, wyd. 2 popr. i rozsz. Toruń: Wyd. UMK 2014, rozdz. 5
1. Ideologia obiegowego scjentyzmu a historia nauki
2. Nauka normalna i uprawiające ją wspólnoty naukowe
3. Macierz dyscyplinarna i jej podstawowe składniki
4. Nauka normalna i jej problemy
5. Anomalie i reakcje na nie
6. Kryzys i badania nadzwyczajne
7. Niewspółmierność macierzy dyscyplinarnych
8. O mechanizmie rewolucji naukowych
9. A może jednak kryteria racjonalności?
10. Dlaczego naukowy obraz świata nie staje się coraz prawdziwszy?
Bibliografia
Thomas Samuel Kuhn urodził się w 1922 r. w niereligijnej, lewicującej rodzinie żydowskiej; jego ojciec był inżynierem wodnym. Studiował fizykę na Uniwersytecie Harvarda. Gdy zaliczał kurs historii filozofii, ogromne wrażenie zrobiły na nim dociekania Kanta na temat apriorycznych warunków wszelkiej wiedzy. Naukę przerwała mu służba wojskowa, ostatni rok wojny spędził we Francji jako specjalista od radarów. Doktorat uzyskał w 1949 r., rok później ogłosił na łamach The Physical Review dwa artykuły z kwantowej teorii ciała stałego, jednak fizyka go nie pociągała.
W 1947 r. rektor James B. Conant, reformujący system nauczania na Harvardzie, poprosił go o poprowadzenie wykładu z historii fizyki dla studentów dyscyplin humanistycznych – co miało wywrzeć decydujący wpływ na jego losy. Gdy przygotowując wykład czytał fizyczne rozprawy Arystotelesa, odruchowo porównywał jego twierdzenia z tym, czego nauczył się na studiach – a wtedy tezy Stagiryty jawiły mu się jako fałszywe, głupie bądź bezsensowne. Dlaczego wobec tego przez dwa tysiące lat tylu inteligentnych ludzi uważało jego dzieła za szczyt mądrości? By to sobie jakoś wyjaśnić, Kuhn z uporem kontynuował swe studia, aż wreszcie zyskał, do pewnego stopnia przynajmniej, zdolność myślenia po arystotelesowsku, bez towarzyszącego a niekontrolowanego tłumaczenia tez Stagiryty na język współczesny. I wtedy docenił też wartość jego fizyki, kosmologii czy zoologii. Jak wspominał po latach:
Historyk czytający stary tekst naukowy napotyka z reguły na zdawałoby się bezsensowne fragmenty. Doświadczałem tego wielokrotnie, czytając czy to Arystotelesa, czy Newtona, Voltę, Bohra lub Plancka. Zwyczajowo tego rodzaju fragmenty bądź pomijano, bądź traktowano jako rezultat pomyłki, niewiedzy, przesądu, co niekiedy okazuje się słuszne. Częściej jednak bardziej wnikliwe ich rozważenie skłania do innej diagnozy. Rzekome anomalie w tekście okazują się artefaktami, wynikają z błędnego odczytania. Wobec braku innej możliwości, historyk nauki rozumiał słowa i zdania występujące w tekście tak, jakby występowały one we współczesnym dyskursie. [Ale w tym] zawiera się coś więcej niż tylko zmiana sposobu użycia terminów. Ilustrują one to, co dawniej miałem na myśli mówiąc o "niewspółmierności" kolejnych teorii naukowych (1989).
Kuhn mianowicie po opanowaniu arystotelizmu doświadczył osobliwego "migotania możliwości". Okazało się, że patrząc z tego samego miejsca w tym samym kierunku można ujrzeć coś innego, o ile wcześniej opanuje się różne teorie – a różnicy między tymi sposobami widzenia nie da się wyrazić słowami. Okazało się też, że można o "tym samym" zjawisku myśleć i mówić na różne sposoby – przy czym będą to sposoby wzajemnie nieprzetłumaczalne. Połączenie tych doświadczeń z wcześniejszymi rozmyślaniami nad epistemologią Kanta uzmysłowiło Kuhnowi, że aby poznawać świat musimy być wcześniej wyposażeni w pewne formy i kategorie – ale mogą one być różne. Nie należy więc próbować oceniać dawnych teorii z perspektywy koncepcji późniejszych; należy każdy z systemów myślowych badać na tle epoki, w której on powstał i funkcjonował.
Pobudziło to Kuhna do rozmyślań o naturze wiedzy naukowej i mechanizmach jej rozwoju. Poszukiwania prowadził po omacku, z jednej strony odkrywając prace historyków i filozofów nauki z Francji, zwłaszcza Alexandra Koyré, a także Emila Meyersona, Helène Metzger i Anneliese Maier, poświęconych dziejom fizyki i chemii. (Warto wiedzieć, że historia nauki dopiero w latach 1950-ch zaczęła funkcjonować jako dyscyplina akademicka). W latach 1951–1962 opublikował, głównie na łamach Isis, dziesięć artykułów na temat dziejów Newtonowskiej koncepcji materii i teorii silników cieplnych Sadi Carnota; wydał też książkę Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach myśli (1957), w której w popularnej formie jasno przedstawił zasady pitagorejskich modeli astronomicznych, ale którą trudno uznać za dobre opracowanie historyczne. Jeszcze w Harvardzie zetknął się z Quine’m, cenił zwłaszcza jego "Dwa dogmaty empiryzmu" (1951). W 1959 r. ogłosił dwa artykuły o charakterze po części filozoficznym. W 1961 r. został profesorem historii nauki na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley.
W 1962 r. ukazała się jego Struktura rewolucji naukowych. Żadna książka w dziejach filozofii nauki nie zdobyła dotąd takiego rozgłosu (oprócz filozofów szczególnie przejęli się zawartymi w niej tezami psycholodzy i socjolodzy). Sprzedano w licznych przekładach prawie milion jej egzemplarzy, a w latach 1970-ch była najczęściej cytowaną współczesną książką z zakresu nauk humanistycznych. Rozgłos ten jest sam w sobie fascynującym fenomenem. Choć do dziś Struktura wywiera duże wrażenie, to przecież przedstawiony w niej obraz nauki nie był szczególnie odkrywczy. Wiele jej centralnych koncepcji można znaleźć w pracach Ludwika Flecka, a Kuhn jego książkę wymienia we Wstępie jako jedno ze źródeł swych inspiracji (jednak w Przedmowie z 1979 r. do angielskiego wydania Genesis and Development of a Scientific Fact twierdził, że czytając niegdyś niemiecki oryginał zwracał faktycznie uwagę na to, o czym sam już wcześniej pomyślał). Tymczasem na ogłoszoną po niemiecku w 1935 r. książkę Flecka przez następnych czterdzieści lat prawie nikt nie zwrócił uwagi. Podobne, a precyzyjniej wyrażone, idee zawarł Kazimierz Ajdukiewicz w trzech artykułach opublikowanych po niemiecku w latach 1934–1935 na łamach Erkenntnis: "Język i znaczenie", "Obraz świata i aparatura pojęciowa" oraz "Naukowa perspektywa świata". I te prace przeszły praktycznie bez echa. Dlaczego ich nie doceniono, a tak ogromny rozgłos zdobyła książka Kuhna?
Wydaje się, że odpowiedzi trzeba szukać zważywszy radykalną zmianę klimatu intelektualnego, jaka dokonała się w kulturze Zachodu w latach sześćdziesiątych. Trzydzieści lat wcześniej dominował scjentyzm: wiara, iż nauka dostarcza nam prawdziwych obrazów świata, a jej rozwój przyniesie dobrobyt i oświecenie dla wszystkich. Zbrodnie dwudziestowiecznych totalitaryzmów prowadzone z wykorzystaniem osiągnięć nauki, wizja atomowej zagłady, zagrożenia ekologiczne, pogłębiająca się przepaść pomiędzy (znerwicowanymi) społeczeństwami bogatymi a (przeludnionymi i głodnymi) krajami trzeciego świata – wszystko to zachwiało wiarą w dobroczynne skutki wiedzy naukowej i pobudzanego przez nią rozwoju techniki. Lata sześćdziesiąte to okres ruchów kontrkultury, poszukiwania sposobów życia alternatywnych wobec opartego na nauce i technice społeczeństwa konsumpcyjnego. Rodziło to z kolei zapotrzebowanie na koncepcje strącające naukę z epistemologicznego piedestału, zrównujące jej poznawczy status ze statusem religii, filozofii, a nawet magii. Dopiero Paul Feyerabend w połowie lat siedemdziesiątych wygłosił takie twierdzenia wprost, ale już w Strukturze rewolucji naukowych wyrażona i nieźle uzasadniona została teza, iż teorie naukowe nie zbliżają się do prawdy. Co więcej, nakreślono tam wizerunek naukowców niezgodny z tradycyjnym obrazem bezinteresownych miłośników wiedzy.
Niezależnie od kryzysu pozytywistycznej wiary w naukę, w latach pięćdziesiątych radykalnym przeobrażeniom uległa filozofia języka. Wcześniej zasadniczy ton nadawały jej prace Russella i Traktat logiczno-filozoficzny Wittgensteina. Obaj po I wojnie światowej wycofali się z czynnego życia filozoficznego. Russell wyrzucony z Cambridge za działalność pacyfistyczną i przygnębiony krytykami Wittgensteina, zaczął z drugą żoną prowadzić eksperymentalną szkołę, a jego zainteresowania skoncentrowały się na kwestiach społecznych. Podjął na nowo problematykę ontologiczną i epistemologiczną w latach II wojny światowej, jednak jego prace z tego okresu, od An Inquiry into Meaning and Truth (1940) do Human Knowledge: Its Scope and Limits (1948), większego wrażenia nie wywarły. Wittgenstein przekonany, że w swojej książce rozwiązał problemy filozoficzne w sposób definitywny i niepodważalny, po 1918 r. pracował jako ogrodnik w klasztorze, wiejski nauczyciel, projektant domu dla siostry. Powrócił do Cambridge – i do filozofii – w 1929 r., próbując najpierw usunąć ujawnione w systemie Traktatu trudności, a od 1933 r. tworząc filozofię języka diametralnie odmienną od swoich młodzieńczych koncepcji. Niczego do śmierci w 1951 r. nie publikował, ale prowadził wykłady, zaś notatki z nich krążyły wśród filozofów angielskich i amerykańskich. Jego główne dzieło z tego okresu, Dociekania filozoficzne, zostało ogłoszone, na podstawie nie całkiem ukończonego maszynopisu, w 1953 r.; później opublikowano szeregu innych maszynopisów, rękopisów, dyktand i notatek z wykładów. W tych tekstach za pomocą serii uwag zestawionych w chaotyczny na pierwszy rzut oka sposób, kreślił Wittgenstein obrazy gier językowych, przyporządkowanych ludzkim sposobom życia. Słowa traktował nie jako (w ostatecznej analizie) nazwy przedmiotów, a zdania nie jako obrazy faktów, ale jedne i drugie jako narzędzia określonego użytku. Głosił też, że rozmaite języki wyposażają nas w różne i niesprowadzalne do siebie obrazy świata, zaś użytkownicy odmiennych systemów pojęciowych widzą te same rzeczy na różne sposoby.
Dociekania filozoficzne wywarły ogromny wpływ na trzech wybitnych filozofów nauki, kształtując ich myśli w sposób niewspółmierny z podstawowymi założeniami zarówno pozytywizmu logicznego, jak i Karla Poppera. Norwood Russell Hanson swą książkę Patterns of Discovery (1958), zaczynał od wykładu teorii obserwacji naukowej przejętej wprost z części II, § XI Dociekań filozoficznych. Stephen E. Toulmin w Foresight and Understanding (1961) stosował koncepcję gier językowych do analizy funkcjonowania i rozwoju wiedzy zwanej naukową. O wpływie późniejszego Wittgensteina na Feyerabenda będzie mowa poniżej. Feyerabend, również zatrudniony w Berkeley, czytał Strukturę rewolucji naukowych jeszcze przed publikacją, a wraz ze Stanleyem Cavellem wyjaśniał Kuhnowi zawiłości Dociekań filozoficznych.
Kuhn w Strukturze odwołuje się do Dociekań w związku z koncepcją "podobieństw rodzinnych". Stamtąd pochodzić też może najsłynniejsze Kuhnowskie pojęcie: "paradygmat" (paradigm). (Uchodzi to uwadze polskiego czytelnika, jako że tłumacz Dociekań Bogusław Wolniewicz niemieckie Paradigma oddał przez "wzorzec"). Przynajmniej pośrednio znał wywody Wittgensteina na temat wpływu języka na sposób widzenia świata. Ale chyba nie był to wpływ decydujący i o wiele silniej oddziałały nań refleksje Benjamina Lee Whorfa na temat wpływu form językowych na postrzeganie i myślenie:
Kiedy lingwiści zbadali w sposób krytyczny i naukowy wiele języków o zupełnie odmiennych wzorcach, (…) zjawiska traktowane dotychczas jako uniwersalne ukazały się w innym świetle (…). Okazało się bowiem, że system językowego zaplecza (innymi słowy – gramatyka) nie jest po prostu pewnym reproduktywnym narzędziem wyrażania idei, lecz czynnikiem owe idee kształtującym, programem i przewodnikiem aktywności umysłowej, analizy doznań i syntezy intelektualnej każdego z nas. Proces formułowania myśli nie jest niezależny i racjonalny w tradycyjnym sensie, lecz stanowi fragment określonej gramatyki i w zależności od niej wykazuje mniejsze lub większe zróżnicowania. Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze języki ojczyste. Wyodrębniamy pewne kategorie i typy w świecie zjawisk nie dlatego, że każdemu obserwatorowi rzucają się one w oczy, wręcz przeciwnie – rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń, strukturę natomiast nadają jej nasze umysły – to jest przede wszystkim tkwiące w naszych umysłach systemy językowe. Dzielimy świat na części, porządkujemy go za pomocą pojęć, przypisujemy mu sens w określony sposób, ponieważ jesteśmy sygnatariuszami umowy, by czynić to tak właśnie, a nie inaczej; umowy, która obowiązuje w naszej społeczności językowej i którą skodyfikowano we wzorcach naszego języka. Umowę tę zawarliśmy implicite i nigdy nie została ona spisana, ale jej warunki obowiązują bezwzględnie – nie jesteśmy w stanie mówić bez zaakceptowania ustanowionych przez nią klasyfikacji danych i ich uporządkowania (Whorf 1940).
W Przedmowie Kuhn wymienił jeszcze – obok prac Arthura O. Lovejoya (Wielki łańcuch bytów, 1936), Whorfa, Quine’a, Flecka i Francisa X. Suttona (absolwenta matematyki z Princeton, a socjologii z Harvardu, później wysokiej rangi urzędnika Fundacji Forda) – jako źródła swych idei prace psychologów postaci i Jeana Piageta (dotyczące kolejnych obrazów świata dorastających dzieci i "rewolucyjnych" przejść między nimi), a zwłaszcza wspomnianych już francuskich historyków nauki.
Niezależnie od zasług Toulmina i Hansona jeśli chodzi o zmianę naszych poglądów na naturę wiedzy naukowej i mechanizmy jej rozwoju, dopiero Struktura rewolucji naukowych dokonała przełomu i wywołała filozoficzną burzę. Podczas An International Colloquium in the Philosophy of Science w 1965 r. w Londynie zaplanowano dyskusję między Kuhnem a Feyerabendem. Choroba tego drugiego spowodowała, że debata przerodziła się w starcie między autorem Struktury a Popperem i jego uczniem Johnem Watkinsem. Wtedy też lingwistka i filozofka Margaret Masterman wykazała, że Kuhn używał centralnego w książce terminu "paradygmat" w wielu różnych znaczeniach. W 1970 r. ukazał się tom z tekstami nawiązującymi do tamtej debaty Criticism and the Growth of Knowledge, zawierający niesłychanie ważne prace Lakatosa i Feyerabenda, które omówimy w kolejnych rozdziałach tej książki. Kuhn ogłosił tam artykuł "Logika odkrycia naukowego czy psychologia badań", a także obszerną "Odpowiedź moim krytykom". Równocześnie ukazało się drugie wydanie Struktury, niezmienione, ale dz dodanym Posłowiem-1969. Kuhn, uznając trafność analiz Masterman, przestał od tego czasu używać słowa "paradygmat" – choć do dziś z nim przede wszystkim jest kojarzony! – a w to miejsce wprowadził "macierz dyscyplinarną" (disciplinary matrix) i "wzorce" (exemplars). Wkrótce i tę terminologię porzucił, niczego już w zamian nie oferując!
Odpierając zarzuty o relatywizm, poczynając od artykułu "Obiektywność, sądy wartościujące i wybór teorii" (1973) zaczął łagodzić swe stanowisko metodologiczne, przez wprowadzenie pewnych ponadteoretycznych kryteriów oceniania teorii. Pozytywnie ocenił dokonaną przez Wolfganga Stegmüllera quasi-logiczną eksplikację centralnych pojęć swej filozofii nauki ("Zmiana teorii jako zmiana struktury. Uwagi o formalizmie Sneeda", 1976), złagodził też negatywną początkowo ocenę metodologii Lakatosa, przyznając, że musi być w niej coś trafnego, gdyż jej zastosowanie prowadzi do owocnych badań historycznych ("The Halt and the Blind", 1980). Przygotował do druku zbiór swoich artykułów z lat 1959–1976 pt. Dwa bieguny: tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych (1977), po czym znów zajął się historią fizyki.
Z grupą współpracowników zgromadził materiały dotyczące okresu narodzin mechaniki kwantowej, skatalogowane w tomie Sources for History of Quantum Physics: an Inventory and Report (1966), zaś wyniki własnych dociekań na ten temat przedstawił w książce Black-Body Radiation And The Quantum Discontinuity, 1894–1912 (1978). Co osobliwe, omawiając tam wczesne stadia rewolucji kwantowej w fizyce nie stosując wypracowanej wcześniej siatki pojęciowej i w ogóle nie nawiązuje do schematów rewolucji naukowych naszkicowanych na kartach Struktury!
W ostatnich latach życia wrócił do rozważań filozoficznych, starając się wyjaśnić centralne, jak podkreślał, pojęcie z kart Struktury: "niewspółmierność". Pierwsze wyniki przedstawił w serii wykładów wygłoszonych w 1987 r. w Londynie; szkic nowego stanowiska na temat natury zmiany pojęciowej ogłosił jako posłowie do tomu World Changes, zawierającego referaty z konferencji poświęconej jego filozofii nauki, która odbyła się w 1990 r. w Massachusetts Institute of Technology. Jego filozoficzne teksty z ostatnich dwudziestu lat życia zebrano w wydanym pośmiertnie tomie Droga po Strukturze (2000); tamże zamieszczono tekst autobiograficznego wywiadu, jakiego udzielił kilka miesięcy przed śmiercią. Miał troje dzieci z pierwszego małżeństwa, drugie pozostało bezdzietne. Zmarł na raka płuc 17 czerwca 1996 r.
Thomas Kuhn, najbardziej znany XX-wieczny filozof nauki, nie stworzył szkoły. Jego jedyny uczeń, John L. Heilbron, został historykiem nauki trzymającym się z dala od filozofii. Historyczne prace Kuhna są średniej jakości, o jego miejscu w dziejach myśli decyduje wyłącznie Struktura rewolucji naukowych. Przez trzydzieści lat próbował, w szeregu artykułów, udoskonalić nakreślony tam obraz nauki, modyfikując terminologię, łagodząc wyjściowe tezy, usuwając niejasności itd. Co pewien czas zapowiadał napisanie kolejnej książki filozoficznej, ale obietnicy nie dotrzymał.
Jesteśmy więc w osobliwej sytuacji: wiemy, co Kuhn chciałby w swojej słynnej książce zmienić, ale jeśli o konkrety chodzi, mamy tylko szereg propozycji ledwie naszkicowanych i o wyraźnie prowizorycznym charakterze. Jego artykuły pisane po 1962 r. nie odegrały w toczących się debatach o racjonalność naukową i realizm naukowy żadnej prawie roli. Ma się wręcz wrażenie, że wielkie debaty, jakie wywołała publikacja Struktury rewolucji naukowych, odbywały się bez udziału jej autora – a nawet gdy próbował zabrać głos, nikt prawie go nie słuchał. Jak zatem przedstawić jego poglądy? Poniżej zrobię to trzymając się tekstu Struktury, wprowadzając jednak termin "macierz dyscyplinarna" tam, gdzie, jak sądzę, umieściłby go jej autor zgodnie z uwagami zawartymi w "Posłowiu-1969", a zostawiając "paradygmat"w tych miejscach, gdzie on zapewne dałby "wzorzec". (Cytaty ze Struktury podaję poprawiając dość wadliwy przekład Haliny Ostromęckiej i Stefana Amsterdamskiego). Wprowadzę też nieco wyjaśnień i modyfikacji z późniejszych tekstów.
1. Ideologia obiegowego scjentyzmu a historia nauki
Struktura rewolucji naukowych jest w wielkiej mierze polemiką, lecz – jak sądzi piszący te słowa – nie tyle z empiryzmem logicznym czy falsyfikacjonizmem (które Kuhn znał jedynie fragmentarycznie), co z czymś, co można określić mianem obiegowego scjentyzmu. Chodzi o ideologiczny – zawierający wartościowania – pogląd na naturę nauki i mechanizmy jej rozwoju, który choć nigdy nie został skodyfikowany, w rozmaitych odmianach jest przekazywany przez uwagi rozproszone w podręcznikach, tekstach popularnonaukowych, a także przez wzajemne oddziaływanie na siebie samych naukowców. Z takich źródeł, podczas studiów na fizyce, musiał tę ideologię wchłonąć Kuhn. Jej fragmenty przenikają do systemów filozoficznych, a ona sama jest przez filozofię zwrotnie kształtowana i wzmacniana. Oprócz przekonania, że nauka i tylko nauka zasługuje na miano wiedzy rzetelnej, a jej rozwój niesie ze sobą dobroczynne skutki dla ludzkości, ideologia ta zawiera szereg poglądów metodologicznych.
W zasadzie jest to metodologia indukcjonistyczna: wiedza naukowa wywodzi się z wyników doświadczeń i w faktach empirycznych znajduje swe ostateczne uzasadnienie. Wszelka spekulacja – a tym bardziej myślenie życzeniowe czy wartościujące – są w nauce zakazane. Nauka narodziła się w walce ze spekulatywnymi koncepcjami, których koronne przykłady stanowią mechanika Arystotelesa, teoria cieplika czy teoria flogistonu. Po Wielkiej Rewolucji Naukowej, wiązanej w przypadku fizyki z postaciami Galileusza i Newtona, w przypadku chemii z tlenową teorią spalania Lavoisiera, a w przypadku biologii z teorią ewolucji Darwina, nauka wkroczyła na drogę triumfalnego rozwoju, znaczoną kolejnymi odkryciami nieprzerwanie wzbogacającymi skarbnicę naszej wiedzy. Jest to rozwój kumulatywny, przebiegający na cztery sposoby. Czasem nowe odkrycie doświadczalne zgadza się z przewidywaniami sformułowanymi na podstawie panujących teorii – mówimy wtedy o potwierdzeniu teorii przez fakty. Niekiedy na podstawie wyników doświadczeń rozwija się teorię, dodając do niej twierdzenia i rozszerzając w ten sposób zakres jej zastosowań (np. w połowie XVIII w. dodano do mechaniki klasycznej prawo Coulomba). Czasem nowe wyniki sugerują zbudowanie teorii bardziej ogólnej niż teorie zastane, przy czym te ostatnie okazują się szczególnymi przypadkami teorii nowej. W tego typu przypadkach twierdzenia starej teorii wynikają logicznie z twierdzeń teorii nowej i pewnych założeń idealizacyjnych – mówimy wtedy o redukcji teorii wcześniejszej do późniejszej (przykładem jest stosunek termodynamiki klasycznej do fizyki statystycznej). Czasem wreszcie nowe fakty doświadczalne uzmysławiają, iż w pewnym zakresie zastana teoria zawodzi, tak jak to w odniesieniu do mechaniki klasycznej miały wykazać wyniki eksperymentu Michelsona-Morleya. Inspirowani tego typu odkryciami naukowcy tworzą teorie nowe, dziedziczące po swych poprzedniczkach sukcesy, a przezwyciężające ich słabości: teorie wcześniejsze wynikają z nowych jako tzw. przypadki graniczne. Taki stosunek między teoriami określa się mianem korespondencji, klasyczny przykład to wynikanie praw mechaniki klasycznej z praw szczególnej teorii względności przy założeniu, że wchodzące w grę prędkości są bardzo małe w porównaniu z prędkością światła. Zarówno w przypadku relacji redukcji, jak i korespondencji, stare teorie pozostają poprawne, choć tylko w ograniczonym zakresie, zaś nowe uważa się, w porównaniu z tamtymi, za bliższe prawdy.
Ideologia scjentystyczna zawiera też pochwałę naukowej osobowości: typowy naukowiec, w przeciwieństwie do religijnych czy politycznych dogmatyków, w swojej działalności badawczej kieruje się bezinteresowną miłością wiedzy. Wybiera te teorie, które są najlepsze z poznawczego punktu widzenia (a nie np. te, których głoszenie przyniesie mu korzyści), zaś natrafiwszy na wyniki doświadczeń przeczące jego teoriom, teorie te odrzuca i poszukuje innych. Jeśli nawet od tych – etycznych w istocie – zasad zdarzają się odstępstwa (cóż, uczeni są tylko ludźmi), to w każdym razie tego typu postawy w środowisku naukowym dominują i dzięki nim nauka jest tym, czym jest.
Badania historyczne uświadomiły Kuhnowi, że ów ideologiczny obraz ma niewiele wspólnego z tym, co się faktycznie robi, uprawiając naukę. Spostrzeżenie pierwsze:
Im dokładniej studiowano np. dynamikę Arystotelesa, chemię flogistonową czy teorię cieplika, tym bardziej utwierdzano się w przekonaniu, że owe niegdyś powszechne poglądy na przyrodę ani nie były – jako pewne całości – w sumie mniej naukowe, ani nie stanowiły bardziej niż współczesne wytworu jakichś ludzkich uprzedzeń. Gdybyśmy te przestarzałe poglądy mieli nazwać mitami, znaczyłoby to, że mit może powstać za pomocą metod tego samego rodzaju i trwać może na mocy tego samego rodzaju racji, które współcześnie prowadzą do wiedzy naukowej (1962, § I).
Spostrzeżenie to ma daleko idące konsekwencje metodologiczne. Trudno zaprzeczyć, że u podstaw wymienionych tu koncepcji leżały twierdzenia będące wytworem spekulacji wykraczających poza wyniki doświadczeń. A zatem cytowana wypowiedź sugeruje, iż spekulatywne składniki stanowią istotne części teorii uznawanych za naukowe. Mało tego, takie "metafizyczne" założenia stanowią aprioryczną – poprzedzającą badania doświadczalne – podstawę uprawiania nauki.
Owocne prace badawcze rzadko kiedy dochodzą do skutku, nim wspólnota naukowa dojdzie do przekonania, że osiągnęła już zdecydowaną odpowiedź na takie pytania jak np.: Z jakich podstawowych składników zbudowany jest świat? W jaki sposób oddziałują one jedne na drugie oraz na nasze zmysły? Jakie dotyczące ich pytania można zasadnie formułować i jakich technik używać w poszukiwaniu na nie odpowiedzi? (...) Nauka normalna, tj. działalność, której większość uczonych nieodmiennie poświęca swój czas, opiera się na założeniu, że wspólnota naukowa wie, jaki jest świat (1962, § I).
Popper wprawdzie też twierdził, że teorie naukowe są wytworami (śmiałych) spekulacji, jednak popełniał, z punktu widzenia rozważań Kuhna, szereg poważnych błędów. Zdawał sobie sprawę z tego, że teorie znajdują się niejako na innym poziomie niż wiedza doświadczalna: teorie to formy, które wypełniamy materią wrażeń zmysłowych. Sądził jednak, że wyniki doświadczeń mogą zostać wzniesione na poziom form – i wykazać ich fałszywość. Wznosi je tam logika wsparta odpowiednimi decyzjami metodologicznymi. Takie decyzje są aktami o charakterze psychologicznym, a ich podejmowalność zakłada, że naszymi teoriami możemy dysponować: choć teorie są formami, w obrębie których myślimy o świecie, to możemy zająć wobec nich pozycję obserwatora i poddać je krytycznej ocenie. Pod tym względem Popper nie szedł za Kantem: zdaniem tego ostatniego nie możemy ustawić się poza wrodzonym nam systemem form oraz kategorii i poznawać bez nich, ani też nie możemy nimi dysponować. Kuhn też uważa, że systemy teoretyczne, stanowiące aprioryczną (choć tymczasową) podstawę wszelkich badań i stwierdzeń, nie są czymś, co możemy zmieniać w sposób dowolny.
Od Whorfa, a może też od Flecka i późnego Wittgensteina, przyjął Kuhn tezę o czynnej roli języka w poznaniu. Jak język ojczysty dla Whorfa, tak teorie dla Kuhna nie są środkiem wyrażania myśli czy opisu danych zmysłowych. Teorie kształtują nasze sposoby myślenia i postrzegania świata. Nie możemy ich po prostu odrzucić i w teoretycznej próżni budować nowych – pozbawieni teoretycznych koncepcji nie bylibyśmy w stanie w sensowny sposób postrzegać, myśleć i działać. Skąd się te aprioryczne formy biorą i jaką postać przyjmują?
2. Nauka normalna i uprawiające ją wspólnoty naukowe
Odpowiadając na to pytanie, Kuhn idzie za Fleckiem; w rezultacie pomiędzy jego tezami a podejściem Poppera otwiera się przepaść. Autor Logiki odkrycia naukowego był metodologicznym indywidualistą, zakładającym najwyraźniej, że to izolowany badacz wymyśla teorię, tworzy ją od podstaw i niejako z niczego. Później pojawiło się u Poppera pojęcie trzeciego świata, który jest naszym wspólnym dziełem, jednak chyba nigdy nie przeszedł on do tezy, że nasze postrzeganie i myślenie jest kształtowane przez społeczność, do której należymy. Kuhn buduje całą swoją filozofię nauki na założeniu, że każdy z nas przejmuje sposoby postrzegania świata i system kategorii, w ramach których o świecie myślimy, od społeczności, w której wyrasta. Dotyczy to światopoglądu, religii, a także nauki.
Wiedza naukowa, podobnie jak język, jest z istoty wspólną własnością grupy i niczym innym być nie może. Aby ją zrozumieć, trzeba poznać specyficzne cechy tych grup, które ją tworzą i jej używają (1970a, § 7).
Każda z dyscyplin naukowych ma swoją prehistorię i historię właściwą. Zaczyna się – o czym Kuhn prawie niczego do powiedzenia nie ma – od tego, że pewnego typu zjawiska zaczynają budzić zainteresowanie, a uczeni "zwykle rozwijają wiele spekulatywnych i niedookreślonych teorii" (1962, § VI) wzajemnie niezgodnych (a dokładniej, o czym poniżej, niewspółmiernych). Różnice poglądów dotyczą nie tylko teoretycznych wyjaśnień, ale są widoczne też w doborze faktów: z jednej strony niedookreśloności teorii towarzyszy dość chaotyczny dobór zjawisk, które próbuje się wyjaśnić, z drugiej różni teoretycy różne zjawiska uznają za istotne, charakterystyczne dla danej dyscypliny lub do niej nienależące. Odmienne są pojęcia o tym, co można uznać za właściwie postawiony problem bądź poprawne wyjaśnienie – czego wyrazem są toczone w tym okresie poważne debaty na temat uprawnionych metod badawczych czy kryteriów rozwiązań. Ponieważ każda prezentacja własnych poglądów wymaga w takiej sytuacji przedstawienia ich od podstaw, to charakterystyczną dla okresu przedparadygmatycznego formą publikacji są książki, które może ze zrozumieniem czytać ogół ludzi wykształconych. Śledząc dzieje dyscypliny w tym początkowym stadium nie mamy poczucia, że ma ona charakter naukowy. Kuhn określa go mianem okresu przedparadygmatycznego .
Historia nauki we właściwym tego słowa znaczeniu – historia nauki normalnej – rozpoczyna się wtedy, gdy ukazuje się dzieło, które zyskuje akceptację grona badaczy tak licznego, że przejmuje ono kontrolę nad systemem kształcenia przyszłych naukowców.
Termin "nauka normalna" w tej książce oznacza badania mocno ugruntowane w jednym lub szeregu takich osiągnięć naukowych przeszłości, które dana wspólnota uczonych uznaje za fundament swej dalszej praktyki (…). Fizyka Arystotelesa, Almagest Ptolemeusza, Principia i Optyka Newtona, Elektryczność Franklina, Chemia Lavoisiera czy Geologia Lyella – te i liczne inne dzieła niezauważalnie określały przez pewien czas uprawnione problemy i metody badawcze w danej dziedzinie dla kolejnych pokoleń uczonych. Mogły to robić, gdyż miały dwie istotne wspólne cechy. Prezentowały osiągnięcia na tyle niezwykłe, aby odwrócić uwagę stabilnej grupy zwolenników od konkurencyjnych sposobów uprawiania nauki. Jednocześnie dorobek ten był na tyle otwarty, że pozostawiał tak przedefiniowanej grupie praktyków najrozmaitsze problemy do rozwiązania (1962, § II).
Takie wzorcowe osiągnięcia – pokazujące, przez analogię, na czym polega problem naukowy i jego poprawne rozwiązanie – to paradygmaty.
Kuhn nie odpowiada na narzucające się w tym miejscu pytanie, dlaczego dochodzi do zapanowania w środowisku naukowym jednomyślności. (Proces narodzin nauki normalnej w jakiejś mierze przebiega podobnie jak proces rewolucyjnych przeobrażeń wiedzy opisany poniżej, tak więc do poruszanych teraz zagadnień jeszcze powrócimy). Nadmienia, że aby teoria mogła zostać powszechnie uznana za podstawę dalszych badań, musi być lepsza od swych konkurentek, bez żadnych jednak wyjaśnień, na czym by owa "lepszość" miała polegać. Pisze tu i ówdzie, że na ocenę teorii mają m.in. wpływ ścisłość, liczba i różnorodność udanych przewidywań, ale podkreśla też, iż zaakceptowana teoria nie musi wyjaśniać wszystkich faktów, z jakimi można ją porównać – i faktycznie zazwyczaj nie wyjaśnia. Paradygmaty zyskują powszechną akceptację, gdyż są skutecznymi rozwiązaniami problemów uznanych przez grono praktyków za szczególnie ostre – ale dlaczego pewne zagadnienia zyskują w danym czasie na znaczeniu, na to już Kuhn ogólnej odpowiedzi nie udziela. Ważna jest uwaga, że zaakceptowane zostają te koncepcje, które choć nie rozwiązują wszystkich zagadnień, to rodzą nadzieje na dalsze sukcesy. Uczeni muszą spodziewać się, że postępowanie według danych wzorców doprowadzi ich do udanych wyjaśnień oraz przewidywań – i zapewni uznanie środowiskowe, środki na badania itd. Najważniejsze są jednak uwagi Kuhna – do których wrócimy poniżej – iż jednomyślność we wspólnocie naukowej zapanowuje w wyniku eliminacji inaczej myślących.
Wspólnotę naukową – grupę uczonych podzielających pewne przekonania i pozostających pod wzajemnym wpływem intelektualnym – uznał Kuhn, zwłaszcza w pracach pisanych pod koniec lat sześćdziesiątych i później, za podstawową jednostkę filozoficznej refleksji nad nauką.
Gdybym teraz pisał swoją książkę zacząłbym ją od omówienia wspólnotowej struktury nauki (...). Jednostkę analizy stanowiliby praktycy danej specjalności, ludzie, których łączą wspólne elementy odebranego wykształcenia i praktycznej nauki zawodu, którzy znają wzajemnie swoje prace, utrzymują względnie pełne kontakty zawodowe i są względnie jednomyślni w swoich zawodowych poglądach (1970c, § 4).
Ponieważ, jak powiedziano, zasadniczy zbiór przekonań członków wspólnoty naukowej jest jeden i nie trzeba wszystkiego od początku powtarzać, to podstawową formą publikacji staje się artykuł ogłaszany w czasopismach specjalistycznych. Jeśli naukowcy "normalni" piszą książki, to jedynie podręczniki, których opanowanie staje się wstępnym warunkiem zostania członkiem danej wspólnoty. Dlatego też nauka normalna ma, szczególnie dla niej znamienny, ezoteryczny charakter: przyrodnicy adresują swoje prace tylko do innych członków własnej wspólnoty, którzy jako jedyni są w stanie te prace zrozumieć i ocenić.
Wspólnoty naukowe można identyfikować na podstawie badań empirycznych – np. śledząc listy uczestników konferencji, obieg fachowej korespondencji, cytowania – a więc niezależnie od znajomości koncepcji teoretycznych podzielanych przez ich członków. Wspólnoty mają złożoną strukturę. Można wyróżnić globalną społeczność wszystkich przyrodników, dalej wspólnoty fizyków, biologów, geologów itd. Rozpadają się one na główne podgrupy, np. fizyków ciała stałego, fizyków cząstek elementarnych, radioastronomów, a dalej na wspólnoty jeszcze bardziej wyspecjalizowane, liczące niekiedy mniej niż stu członków. Najbardziej utalentowani badacze często należą do kilku takich najmniejszych wspólnot, kolejno lub równocześnie. A teraz przejdźmy do ogólnej charakterystyki przekonań, podzielanych przez członków danej wspólnoty naukowej.
3. Macierz dyscyplinarna i jej podstawowe składniki
Grupa, która przejęła kontrolę nad kształceniem kolejnych pokoleń, standaryzuje system kształcenia, eliminując z programów alternatywne sposoby myślenia o świecie.
W stopniu niespotykanym w większości innych dyscyplin, [członkowie wspólnoty naukowej] odebrali podobne wykształcenie i wtajemniczenie zawodowe; w trakcie tego procesu przyswoili sobie tę samą literaturę techniczną i mniej więcej tego samego się z niej nauczyli. Zazwyczaj granice tej standardowej literatury oznaczają granice dziedziny badań naukowych, a każda wspólnota najczęściej ma swą własną dziedzinę. Istnieją w nauce szkoły, to znaczy wspólnoty ujmujące tę samą dziedzinę z różnych, wykluczających się wzajemnie punktów widzenia. Ale zdarza się to o wiele rzadziej niż w innych dyscyplinach; takie szkoły współzawodniczą ze sobą, a to współzawodnictwo zwykle dość szybko się kończy. W rezultacie członkowie wspólnoty naukowej postrzegają siebie jako ludzi ponoszących wyłączną odpowiedzialność za dążenie do pewnych wspólnych celów, włączając w to szkolenie swych następców – i tak też są postrzegani przez innych. W obrębie takich grup zachodzi względnie pełna komunikacja, a profesjonalne oceny są stosunkowo jednomyślne (1970a, § 1).
Tak bezprecedensową jednomyślność osiągana jest bez towarzyszących jej "rozpraw o metodzie" czy "badaniach dotyczących rozumu ludzkiego". Osiąga się ją dzięki zapoznawaniu się z obowiązującymi w danej wspólnocie paradygmatami. Terminem "paradygmat", w analogiczny sposób, posłużył się Wittgenstein w Dociekaniach filozoficznych. Chodziło mu o to, że rodzimego języka uczymy się nie przez opanowywanie reguł gramatycznych, ale przez obycie z licznymi przykładami użycia słów w pewnego typu okolicznościach. Szczególną rolę odgrywają przy tym przypadki wzorcowe – paradygmatyczne – w których członkowie danej wspólnoty językowej nie mają wątpliwości, że danego słowa użyto poprawnie. Jeśli np. chodzi o szczególnie nas w tej książce interesujące słowo "nauka", to dla wszystkich (zdrowych na umyśle) wykształconych ludzi współczesnych jest oczywiste, iż teoriami naukowymi są mechanika Newtona i teoria względności; jest też oczywiste, że naukowego charakteru nie posiadają biblijna historia stworzenia i astrologia. O użyciu danego słowa decydują, w praktyce posługiwania się językiem, "podobieństwa rodzinne" zachodzące między danym przypadkiem a przypadkami paradygmatycznymi. Podobieństwa takie są czymś, co użytkownicy języka dostrzegają, nie uświadamiając sobie natury tego procesu i nie będąc w stanie powiedzieć, na czym dokładnie one polegają. Kuhn formułuje ideę analogiczną: zdobywamy naukową wiedzę o świecie – a także zyskujemy wyobrażenia o tym, czym jest nauka i jak należy ją uprawiać – nie przez opanowywanie ogólnych teorii, a następnie naukę reguł łączących abstrakcyjne teorie z doświadczeniem; zdobywamy wiedzę – i uczymy się ją zdobywać – opanowując pewien zbiór przykładów, pewną klasę teoretycznych obrazów zjawisk sporządzonych według danego planu, połączonych ze standardowymi eksperymentami.
Wie o tym każdy, kto uczył się np. fizyki klasycznej. Od pierwszych stron podręczniki informują, jak i dlaczego ciała spadają w kierunku Ziemi, jak i dlaczego poruszają się pociski i wahadła, co to jest ruch jednostajny po okręgu i dlaczego planety krążą wokół Słońca; potem pojawia się analiza ruchów falowych, zderzeń ciał itd. Ten zbiór paradygmatów jest wspólny ogółowi fizyków klasycznych. Istnieją paradygmaty, które można znaleźć w każdym kursie podstawowej teorii naukowej, takiej jak mechanika klasyczna czy teoria kwantów, a zatem znane są one ogółowi fizyków (chemików, biologów itd.) danego czasu. Podręczniki specjalistyczne wprowadzają paradygmaty, które studiują tylko adepci danej specjalności, np. fizycy ciała stałego czy cząstek elementarnych. Opanowując paradygmaty, jednocześnie zyskujemy umiejętność stosowania języka danej dyscypliny naukowej, postrzegania i opisywania zjawisk w pewien sposób, a także określone wyobrażenia o tym, jaki jest świat i jak należy go badać.
Z paradygmatów wyabstrahowuje się twierdzenia, które można wyrazić w postaci "dla każdych x, y, z, ... f(x, y, z, ...)", które Kuhn w tekstach z 1970 r. i nieco późniejszych określa mianem symbolicznych uogólnień. Należące do mechaniki klasycznej symboliczne uogólnienia to trzy prawa dynamiki, prawo grawitacji czy prawo Coulomba.
Zgodnie z poglądem obiegowym paradygmaty logicznie wynikają z symbolicznych uogólnień, np. w fizyce są to szczególne rozwiązania ogólnych równań teorii. Jeśli więc paradygmatyczny opis ruchu pocisku ma w mechanice klasycznej (o ile pominiemy opór powietrza i dokonany paru innych przybliżeń) postać:
x(t) = v0t cos α
y(t) = v0t sin α– gt2/2,
gdzie v0 – prędkość początkowa pocisku, α – kąt, pod jakim go wystrzelono, g ≈ 9,81 m/s2, to funkcje te są rozwiązaniem, przy zadanych warunkach dodatkowych, równań
F = md2r/dt2
FG= GmMr/r 3.
Mówiąc w tym przypadku o wynikaniu, pomijamy jednak niezwykle ważny składnik procesu uprawiania nauki. Aby z symbolicznych uogólnień wyprowadzić jakiekolwiek wnioski, należy wiedzieć, w jaki sposób w danym przypadku teorię stosować, jakich podstawień dokonać, aby otrzymać np. podane przed chwilą równania ruchu – a o tym same prawa nie informują. Nie istnieją ogólne reguły rządzące konstruowaniem zastosowań. Adepci zyskują takie umiejętności właśnie w wyniku studiowania paradygmatów, co prowadzi ich w końcu (o ile są dostatecznie uzdolnieni) do dostrzegania podobieństw między paradygmatami a danym zagadnieniem. Dopóki nie opanujemy tej umiejętności, symboliczne uogólnienia pozostają dla nas pustymi schematami. Nie ma innego sposobu na zostanie naukowcem, jak – w przypadku fizyki – prześledzenie rozwiązań setek zadań zgromadzonych w podręcznikach i rozwiązanie setek innych samodzielnie, dzięki niewyrażalnemu w słowach chwytaniu podobieństw między nimi.
Dostrzegłszy podobieństwo, uchwyciwszy analogię pomiędzy dwoma lub większą liczbą odmiennych problemów, [uczeń] może powiązać ze sobą symbole i odnieść je do przyrody na takie sposoby, jakie okazały się efektywne w przeszłości. Szkic prawa, powiedzmy F = ma, funkcjonował jako narzędzie, informując ucznia, jakich podobieństw szukać, sygnalizując, w jakiej postaci należy postrzegać daną sytuację (1970a, § 3).
Kuhn z aprobatą wspominał w tym kontekście prace Michaela Polanyi’ego, który dowodził, że warunkiem udanych prace naukowych jest "milcząca wiedza" zyskiwana dzięki praktycznemu nauczaniu na przykładach, a nie dzięki ogólnym objaśnieniom – i której sami uczeni nie są w stanie wyraźnie wypowiedzieć.
Symboliczne uogólnienia zwykle określa się mianem praw nauki. Kuhn wybiera inny termin, gdyż identycznie brzmiące formuły (jak zauważył niegdyś Poincaré, o czym autor Struktury nie wspomina) funkcjonują raz jako prawa, a raz jako definicje. Prawo Ohma można traktować jako prawo, a więc twierdzenie, że – jak pokazały wyniki doświadczeń – natężenie prądu jest proporcjonalne do przyłożonego napięcia, a odwrotnie proporcjonalne do oporu; jako takie będzie ono podlegać rewizji w obliczu kolejnych faktów doświadczalnych. Ale tej samej formuły używa się często jako (częściowej) definicji któregoś z występujących w niej terminów, np. określając opór jako stosunek napięcia do natężenia prądu. Definicji z istoty rzeczy żadne wyniki doświadczeń nie potwierdzają i nie obalają.
Następnym rodzajem przekonań podzielanych przez członków wspólnot naukowych są modele (w Strukturze rewolucji naukowych określane jako "paradygmaty metafizyczne" lub "metafizyczne części paradygmatów"). Przybierają one formę ontologiczną lub heurystyczną, dostarczając uczonym analogii i metafor. Przykłady modeli w postaci ontologicznej: "ciepło jest energią kinetyczną składowych części ciał", "wszystkie postrzegalne zmysłowo zjawiska są wywołane oddziaływaniami pozbawionych jakości atomów w próżni", albo – alternatywnie – "materii i sił" czy "pól". A w postaci heurystycznej: "obwód elektryczny można uważać za wolny od perturbacji system hydrodynamiczny", "cząsteczki gazu zachowują się niczym poruszające się chaotycznie sprężyste kule bilardowe" (1970a, § 2).
Z przyjętymi paradygmatami wiąże się system wartości. Zwolennicy koncepcji teoretycznych wskazują na pewne ich zalety. Oto grupa paradygmatów – powiązanych wspólnymi symbolicznymi uogólnieniami – opisuje zjawiska w sposób dokładny, inną znamionuje ogólność, w tym zwłaszcza sensie, że ujawnia ona wspólną naturę zjawisk, które wcześniej uważano za różnego rodzaju (tak jak teoria Newtona wykazała wspólną naturę ruchów planet z jednej, a ciał w pobliżu powierzchni Ziemi z drugiej strony). Grupa paradygmatów może też być owocna, tzn. może sugerować podejmowanie badań doświadczalnych, o podjęciu których nikt z tymi paradygmatami nie obeznany by nie pomyślał, a wiodących do ważnych odkryć. Ważnymi zaletami mogą być skuteczność przewidywań, praktyczna użyteczność wiedzy, prostota itd. Łatwo w przynajmniej niektórych Kuhnowskich wartościach rozpoznać to, co tradycyjnie określa się mianem kryteriów racjonalnej akceptacji, odrzucania lub wyboru teorii, tym bardziej, że kryteria te również mają charakter normatywny. Zachodzą jednak między tradycyjnymi kryteriami racjonalności a Kuhnowskimi wartościami zasadnicze różnice.
Po pierwsze, podczas gdy od dawnych kryteriów często oczekiwano, iż w odpowiednich warunkach będą dostarczać jednoznacznych wskazówek odnośnie akceptacji czy wyboru teorii, to Kuhn podkreśla, że jego wartości do żadnych algorytmicznych ocen nie prowadzą. Po drugie, co o wiele ważniejsze, kryteria racjonalności w rozumieniu Carnapa czy Poppera są uniwersalnymi normami obowiązującymi każdego, kto chce zyskać wiedzę godną miana naukowej, a stosują się w ten sam sposób do oceny każdej teorii. Jako uniwersalne poprzedzają pojawienie się jakiejkolwiek teorii, a teoria jest w ich świetle obiektywnie dobra lub zła, naukowa bądź nienaukowa, niezależnie od tego, co ktokolwiek, łącznie z samymi naukowcami, o tym sądzi. Tymczasem w wartościach poznawczych Kuhna nie ma niczego uniwersalnego, są one czymś, co faktycznie wyznaje pewna grupa uczonych. Ustalenie wartości przez daną grupę akceptowanych stanowi zadanie dla historyka, a nie dla filozofa nauki. Wartości poznawcze rodzą się wraz z paradygmatami, a dzieje się to tak, że, że swoiste cechy danego zbioru paradygmatów ich zwolennicy podnoszą do rangi kryteriów powszechnie obowiązujących. W rezultacie "każdy paradygmat lepiej lub gorzej spełnia te kryteria, które sam ustanawia, a nie jest w stanie sprostać tym ustanowionym przez jego konkurenta" (1962, § IX). Sytuacja jest analogiczna jak w przypadku sporów politycznych. Oto np. ustrój społeczny A sprzyja maksymalizacji dochodu narodowego, kosztem jednak sprawiedliwości społecznej, ustrój B zapewnia sprawiedliwość kosztem efektywności ekonomicznej, zaś ustrój C nie jest ani wydajny ani sprawiedliwy, lecz za to, zgodnie z panującą religią, sprzyja osiąganiu zbawienia wiecznego. Zwolennicy A będą argumentować, że ich ustrój jest najlepszy z tych trzech – bo ekonomicznie najefektywniejszy, ale analogiczne argumenty, oparte o uznanie sprawiedliwości czy zbawienia duszy za wartości nadrzędne, sformułują zwolennicy B i C. Skoro brak jest jakiegokolwiek uniwersalnego kryterium wartości, to rozstrzygnięcie sporów między tym trzema grupami będzie, za pomocą środków czysto intelektualnych, niemożliwe; ich członkowie będą się uciekać do środków perswazyjnych, a czasem "rozstrzygną" spory siłą. Jakie to ma konsekwencje dla rozwoju nauki, opowiemy poniżej.
Trzeba jednak w tym miejscu przyznać, że empiryczne uogólnienia Kuhna mają też, pod pewnym istotnym względem, charakter normatywny. W późniejszych komentarzach podkreślał, że opis i normy są w jego rozważaniach splecione:
(…) naukowcy postępują tak a tak; te sposoby postępowania (tu wkracza teoria) spełniają następujące istotne funkcje; jeśli brak sposobu alternatywnego, który by pełnił te same funkcje, to naukowcy – o ile zamierzają doskonalić wiedzę naukową – powinni przestrzegać istotnych zasad obecnego sposobu postępowania (1970c, § 2).
Z drugiej strony Kuhn, w przeciwieństwie do Poppera, Lakatosa czy Feyerabenda, powstrzymuje się od wypowiedzi na temat wartości nauki jako takiej. Ani nie twierdzi, że nauka jest najszlachetniejszym wytworem ludzkiego ducha, ani że jest zwodnicza i szkodliwa. O tyle też normy sugerowane przez wyniki jego dociekań należy wyrażać w postaci warunkowej: jeśli chcesz osiągnąć rezultaty danego typu, to – o ile nie znasz innego, lepszego sposobu – postępuj tak a tak.
Aczkolwiek z paradygmatów wyabstrahowuje się zazwyczaj ogólne reguły, to wzorcowe przypadki mogą kierować badaniami również przy nieobecności reguł. Znów przypomina to wywody Wittgensteina o grach językowych: z paradygmatycznych przypadków użycia słów i zdań da się wyabstrahować mniej lub bardziej ścisłe reguły gramatyczne, ale gdy zaznajomimy się z odpowiednio obszernym zbiorem wzorców zaczynamy poprawnie używać języka nie myśląc o regułach, a czasem nawet nie podejrzewając ich istnienia. Kuhn stwierdzał:
Uczeni opierają się w swoich badaniach na modelach, które poznali w procesie kształcenia się, a następnie korzystania z literatury, nie zdając sobie często, a nawet nie musząc sobie zdawać sprawy z tego, jakim to cechom te modele zawdzięczają swój status wspólnotowych paradygmatów. A ponieważ tak postępują, to nie potrzebują pełnego zestawu reguł. Spójność tradycji badawczej, w której uczestniczą, nie musi nawet implikować istnienia takiego zespołu reguł i założeń, jakie w przyszłości ujawnić mogą dodatkowe badania historyczne czy też filozoficzne (1962, § 5).
Warto w tym miejscu wskazać na głębsze jeszcze analogie pomiędzy poglądami Kuhna i późniejszego Wittgensteina. Dla autora Dociekań filozoficznych język jest z istoty zjawiskiem społecznym: nie ma "języka prywatnego", a jeśli gra językowa jest rządzona przez jakieś normy poprawności, to dlatego, że gramy w nią wspólnie; ten, kto nie przestrzega danych norm, nie gwałci domniemanej "istoty" języka, ale po prostu nie należy do danej wspólnoty językowej. Dla autora Struktury rewolucji naukowych zjawiskiem społecznym jest nauka: jeśli istnieją jakieś normy uprawiania nauki, to dlatego, że naukę uprawiamy wspólnie; a człowiek nieprzestrzegający danych reguł nie jest nieracjonalny, ale po prostu nie należy do danej wspólnoty naukowej.
Całość złożoną z – akceptowanych przez członków pewnej wspólnoty naukowej – paradygmatów, symbolicznych uogólnień, modeli i wartości poznawczych, Kuhn nazywa macierzą dyscyplinarną (zaznaczając, że na tym lista jej składników się nie wyczerpuje). Badania prowadzone w oparciu o wspólnie akceptowaną macierz to badania normalne.
4. Nauka normalna i jej problemy
Czym zajmują się "normalni" naukowcy? Rozwijają, krok po kroku, własną macierz dyscyplinarną.
Ich praca nie polega na modyfikowaniu podstaw, przeciwnie, uznany zbiór paradygmatów wraz z odpowiadającymi im prawami/definicjami, modelami i wartościami poznawczymi stanowi odziedziczone tło, bez którego nie istnieją problemy naukowe, sposoby ich rozwiązywania i kryteria oceny proponowanych rozwiązań. Natomiast obraz badanej dziedziny jawi im się przez cały czas jako niekompletny.
Paradygmaty uzyskują swój status ponieważ okazują się bardziej skuteczne od swych konkurentów w rozwiązywaniu niektórych problemów uznanych przez grono praktyków za palące. Nie znaczy to jednak, że są całkowicie skuteczne, jeśli chodzi o jakiś pojedynczy problemu czy, tym bardziej, większej ich ilości. Sukces paradygmatu – czy to będzie Arystotelesowska analiza ruchu, Ptolemeuszowe obliczenia położeń planet, zastosowanie wagi przez Lavoisiera czy też matematyzacja pola elektromagnetycznego przez Maxwella – to początkowo przede wszystkim obietnica sukcesu, na jaki liczy się, mając do dyspozycji tylko wybrane i niepełne przykłady. Nauka normalna urzeczywistnia tę obietnicę, rozszerzając wiedzę o faktach, które dany paradygmat ukazuje jako szczególnie ważne, poszerzając zakres zgodności między tymi faktami a formułowanymi na gruncie paradygmatu przewidywaniami oraz uściślając sam paradygmat (1962, § III).
Liczba "wykończeniowych" prac – wypełniających większości naukowców prawie całą karierę – jest zawsze ogromna. W porównaniu z okresem przedparadygmatycznym radykalnie zmienia się charakter badań. Podczas gdy wcześniej uczeni borykali się z problemami "wielkimi", dotyczącymi niejako istoty rzeczy, a nawet sensu istnienia świata czy ludzi, po zapanowaniu paradygmatu prace badawcze zyskują charakter przyczynkarski. Chodzi o to, aby włączać kolejne zjawiska w ramy wypracowywanego wspólnotowo obrazu świata badając je z zastosowaniem takich samych lub podobnych metod eksperymentalnych, jakie dotąd z powodzeniem stosowano i wyjaśniając w sposób analogiczny do udanych wyjaśnień skonstruowanych dotąd w ramach tej samej macierzy dyscyplinarnej.
Celem nauki normalnej nie jest bynajmniej szukanie nowych rodzajów zjawisk; raczej nie dostrzega ona tych, które nie mieszczą się w jej gotowych szufladkach. Również uczeni nie starają się zazwyczaj wynajdywać nowych teorii i są często nietolerancyjni wobec tych, które sformułowali inni. Badania w ramach nauki normalnej dążą do uszczegółowienia tych zjawisk i teorii, których dostarcza paradygmat (1962, § III).
Jeśli o badania doświadczalne chodzi, to ich dziedzina ulega, w porównaniu z okresem przedparadygmatycznym, znacznemu ograniczeniu: zamiast gromadzić dane na temat wszelkich faktów, które zdają się mieć coś ze sobą wspólnego, uczeni zaczynają badać o wiele węższe grupy zjawisk, istotnych z punktu widzenia danej macierzy dyscyplinarnej. Inne zjawiska zostają bądź z zakresu badań wykluczone, bądź uznane za nieistotne, bądź wreszcie za zbyt skomplikowane by zajmować się nimi już teraz. Ogromna większość normalnych badań doświadczalnych koncentruje się na faktach trojakiego rodzaju.
Pierwszy rodzaj to zjawiska, które – przez analogię z uznanymi paradygmatami – zdają się w sposób szczególny ujawniać naturę rzeczy. Odkąd np. chemicy stwierdzili, że pierwiastki łączą się w związki w stałych proporcjach, podstawowym zadaniem stało się poszukiwanie jak największej liczby takich reakcji i coraz precyzyjniejsze określanie stosunków wagowych.
Drugi rodzaj to fakty, które można bezpośrednio porównać z przewidywaniami wynikającymi z teorii. Dlatego np. po ogłoszeniu przez Einsteina ogólnej teorii względności tyle wysiłków włożono w obserwację położeń gwiazd widocznych podczas całkowitego zaćmienia Słońca w pobliżu jego tarczy czy ruchu Merkurego. Zjawiska tego rodzaju są nieliczne: ogromna większość jest zbyt skomplikowana, a gromadzenie danych na ich temat opiera się na tak wielu założeniach, że trudno uznać, aby mogły one daną teorię potwierdzić lub obalić. (Na omawiany rodzaj składają się zatem fakty "bardzo proste" i "bezpośrednio obserwowalne", choć trudno dokładnie powiedzieć, co te określenia znaczą).
Trzeci i najważniejszy rodzaj badań doświadczalnych stanowią prace podejmowane w celu artykulacji teorii paradygmatycznej, usunięcia niektórych z jej wieloznaczności i pozwalające na rozwiązanie problemów, na które zwróciła ona uwagę. Chodzi, po pierwsze, o możliwie dokładne wyznaczenie występujących w teorii stałych, np. stałej grawitacji czy ładunku elektronu. Po drugie, o określenie praw ilościowych, takich jak prawo Coulomba. Prace tego rodzaju zależą ściśle od panującej macierzy dyscyplinarnej: Coulomb dlatego szukał wyrażenia na siłę, że właśnie pojęcie siły odgrywało centralną rolę w newtonowskiej macierzy; w oparciu o zastane prawa i paradygmaty zaplanował swój układ doświadczalny i zinterpretował wyniki. Badania tego typu mają na celu zastąpienie praw jakościowych ilościowymi, określenie granic obowiązywalności danego prawa itd.
Prace teoretyczne prowadzone w ramach nauki normalnej również rozpadają się na trzy rodzaje, odpowiadające trzem rodzajom badań doświadczalnych. Prowadzi się coraz dokładniejsze rozważania na temat coraz większej klasy zjawisk uznanych za istotne, wyprowadza się przewidywania, które można bezpośrednio porównać z faktami i dąży do doskonalenia macierzy dyscyplinarnej drogą uściślania pojęć, planowania eksperymentów mających wyjaśnić wątpliwości lub prowadzić do uzupełnienia macierzy o nowe symboliczne uogólnienia.
Są to wszystkie podstawowe rodzaje badań prowadzonych w ramach nauki normalnej. Widać stąd, że badania normalne nie zmierzają do odkrycia czegoś zasadniczo nowego. Jeśli nawet szuka się nowych praw, substancji czy procesów, to tylko znanych wcześniej rodzajów. Problemy, z jakimi borykają się "normalni" naukowcy, są dostarczane przez przyjętą macierz dyscyplinarną, rozwiązuje się je za pomocą oferowanych przez nią środków, a wartość rozwiązań ocenia się na podstawie swoistych dla niej kryteriów. Nauka normalna, pisze Kuhn, zajmuje się rozwiązywaniem łamigłówek (angielski termin puzzle-solving można tłumaczyć jeszcze dosadniej: układnie puzzli).
Gdy dyscyplina przechodzi w stan nauki normalnej, zmianie ulegają nie tylko problemy, metody czy kryteria, kształtują się także specyficzne motywacje członków naukowej wspólnoty. Można prowadzić dociekania w celu rozwikłania Tajemnicy Istnienia czy zmiany świata na lepsze.
Niemniej jednak, jednostka zaangażowana w prace nad normalnym problemem badawczym niemal nigdy nie czyni czegoś takiego. Gdy już się zaangażowała, jej motywacja ulega zasadniczej zmianie. Do pracy pobudza ją przekonanie, że jeśli jest dość utalentowana, to zdoła rozwiązać łamigłówki, których nikt dotąd nie rozwiązał lub nie rozwiązał równie dobrze (1962, § IV).
Faktycznym motywem prac "normalnego" naukowca jest zdobycie środowiskowego uznania. (Jest to, co warto dodać, cecha ogólnoludzka: każdy z nas dąży do tego, aby zdobyć dobrą i trwałą pozycję w obrębie grupy, zwanej w socjologii "grupą odniesienia" bądź "grupa pierwotną"). Uznania zaś nie zapewnią metafizyczne spekulacje, a tylko konkretne – choć skromne – osiągnięcia.
Normalny naukowiec nie jest w stanie, o czym już była mowa, kwestionować teoretycznych podstaw swoich badań, gdyż one – by sparafrazować Wittgensteina (1953, 570) – wiodą go do badań i badania te ukierunkowują. Przyswojona macierz dyscyplinarna wyznacza łamigłówki do rozwiązania, a zatem ten, kto jej nie opanował, nie stawia sobie problemów, które w danym czasie uchodzą za naukowe. Teraz pojawia się innego rodzaju powód dla bezkrytycznej akceptacji macierzy: daje ona naukowcom poczucie bezpieczeństwa psychicznego, dostarcza bowiem kryteriów wyboru problemów, które – o ile jest zasadna – muszą mieć rozwiązanie.
W ogromnej mierze są to jedyne problemy, które wspólnota uzna za naukowe i do których podjęcia zachęca swych członków. Inne problemy, a wśród nich wiele takich, które poprzednio miały charakter standardowych, są odrzucane jako metafizyczne, jako należące do innej dyscypliny, a czasem jako po prostu zbyt zagadkowe, by warto było poświęcać im czas. [Macierz dyscyplinarna] może z tego powodu nawet odizolować wspólnotę od tych społecznie doniosłych problemów, które nie dają się sprowadzić do postaci łamigłówki, bowiem nie można ich ująć za pomocą narzędzi pojęciowych i instrumentalnych, jakich dostarcza (1962, § IV).
5. Anomalie i reakcje na nie
Kuhn zaczyna rozdział VI swej książki od paradoksu:
Nauka normalna nie szuka nowych faktów czy teorii, a gdy odnosi sukcesy, to takowych nie znajduje. A jednak badania naukowe wciąż odsłaniają nowe i nieoczekiwane zjawiska, a naukowcy raz za razem wynajdują radykalnie nowe teorie (1962, § VI).
Jak to wytłumaczyć? Zacznijmy od nieoczekiwanych odkryć doświadczalnych. Każde użycie instrumentów obserwacyjnych czy pomiarowych jest oparte na jakichś założeniach teoretycznych – i może się nieoczekiwanie okazać, że instrument nie działa lub działa inaczej niż się spodziewano. Czasem wyniki doświadczeń nie zgadzają się z przewidywaniami. Albo natrafiamy na fakty, dla których w zastanym obrazie świata w ogóle nie ma miejsca – i okazuje się, że istnieje coś, czego istnienia macierz dyscyplinarna zabrania. Wszelkie zaś próby uporania się z tego typu trudnościami za pomocą posiadanych środków teoretycznych nie przynoszą zadowalających rezultatów: różne kawałki układanki albo zdają się pasować do kilku miejsc jednocześnie, albo nie pasują nigdzie, gdy zaś udaje się ułożyć jeden kawałek obrazka, to kosztem niszczenia innych fragmentów. Otrzymane rozwiązania okazują się poprawne ze względu na część przyjętych kryteriów, a niepoprawne ze względu na pozostałe. I tak dalej.
Mowa jest w tej chwili o tych odkryciach doświadczalnych, których metodolog Popperowski nakazuje naukowcom szukać, a znalezione witać z radością: one właśnie, obalając zastane teorie, są motorem postępu wiedzy. Tymczasem Kuhn na licznych historycznych przykładach wykazywał, że naukowcy – również ci uważani za wybitnych – wcale nie postępują tak, jak wedle kryteriów racjonalności Poppera postępować powinni. Wcale nie poszukują faktów, które by panujące teorie obaliły. Jeśli je znajdują, to dlatego, że koncentrując się na wybranych grupach zjawisk nieustannie zwiększają ścisłość pomiarów z jednej strony, a dokładność obliczeń teoretycznych z drugiej, a także dlatego, że rozszerzają zakres zastosowań macierzy dyscyplinarnej powoli wprawdzie, ale tak, aby niczego po drodze nie przegapić. Tak więc postawa krytyczna bynajmniej nie sprzyja odkrywaniu faktów "przeczących" teoriom, sprzyja mu zaś postawa dogmatyczna, a zarazem wiodąca do badań prowadzonych w sposób bezprecedensowo systematyczny.
Co więcej, panująca macierz dyscyplinarna stanowi aprioryczną podstawę badań, a nie coś, co można kwestionować. Odrzucenie po prostu, w obliczu kłopotliwych faktów, macierzy dyscyplinarnej byłoby równoznaczne z porzuceniem zawodu naukowca. Przyjęte przez wspólnotę naukową paradygmaty kształtują sposoby, w jakie jej członkowie postrzegają świat, a zatem ich świadome odrzucenie pogrążyłoby ich w chaosie bądź prowadziłoby do podjęcia metodycznych wysiłków, aby ujrzeć świat w nowy sposób – a tego właśnie, co Kuhn szczególnie mocno podkreśla w Posłowiu 1969, nie są w stanie uczynić. Nie możemy ustawić się poza naszymi teoriami i porównać ich ze światem – bo bez teorii nie jesteśmy w stanie w sensowny sposób myśleć. Oczywiście Popper też zdawał sobie sprawę z tego, że same wyniki doświadczeń nie mogą teorii obalić, ale uważał, iż podejmując odpowiednie decyzje metodologiczne, dobrzy naukowcy teorie falsyfikują (a raczej "falsyfikują"). Kuhn przytoczył jednak szereg przykładów historycznych świadczących o tym, iż naukowcy stojąc w obliczu kłopotliwych faktów nagminnie łamią Popperowskie reguły antykonwencjonalistyczne.
Przede wszystkim, bez żadnych uchwytnych ograniczeń (związanych np. z wymogami wzrostu ogólności, ścisłości czy prostoty) formułują hipotezy pomocnicze/ad hoc, mające panujące teorie uzgodnić z wynikami kłopotliwych doświadczeń. Gdy ruch Ziemi, wbrew wynikającym z fizyki klasycznej przewidywaniom, okazał się nie mieć wpływu na przebieg zjawisk elektromagnetycznych, a w szczególności optycznych, próbowano te fakty wyjaśnić za pomocą szeregu hipotez, np. że gęstość eteru światłonośnego jest większa we wnętrzu ciał przezroczystych niż w próżni (Fresnel 1817), że otaczający Ziemię eter, przypominający konsystencją kisiel, porusza się wraz z nią (Stokes 1845), że ma miejsce jakaś kombinacja obu możliwości (Lorentz 1886), że ciała ważkie skracają się w kierunku ruchu (Fitzgerald 1889, Lorentz 1892) itd. Żaden zaś fizyk w tym okresie, mimo znanych faktów, które z naszego punktu widzenia świadczą o nieistnieniu podległego prawom mechaniki eteru, w jego realność nie wątpił. (Wątpił Mach, ale jako filozof, nie jako fizyk).
Podobne hipotezy można było mnożyć bez końca i nie widać powodu, dla którego miano dojść wreszcie do wniosku, iż błąd leży po stronie teorii, a nie że teoretykom brak pomysłowości. Fakty historyczne przytoczone przez Kuhna świadczą o tym, iż – wbrew jednej z reguł Poppera – w obliczu niepowodzeń wspólnota nauki normalnej właśnie naukowców obwinia o brak talentu. Uczony
(…) często sprawdza domniemane rozwiązania swej łamigłówki, rozwiązania, które podpowiada mu jego pomysłowość. Ale sprawdza on tylko własną hipotezę. Jeśli wynik jest niepomyślny, zakwestionowane zostają jego umiejętności, nie zaś trzon wiedzy dotąd akceptowanej (1970b).
Gdy ktoś łamigłówki nie rozwiązał, nie przyjmuje się jego artykułu do druku lub nie nadaje się mu stopnia naukowego. Niepowodzenia badań normalnych obciążają nie macierz dyscyplinarną, lecz pracujących w jej ramach uczonych.
Wreszcie Popper nakazywał ufać wynikom intersubiektywnie sprawdzalnych, "obalających" doświadczeń. I znów fakty historyczne świadczą o tym, że naukowcy normalni postępują często wbrew tej regule. Czasem kłopotliwym wynikom nie ufa się, twierdząc, iż są rezultatami błędów doświadczalnych, szczególnego zbiegu okoliczności, że eksperymentator z pewnością coś przeoczył itd. Często wyniki te ignoruje się, uznaje za nieistotne, niekiedy wręcz ma miejsce proces wyparcia kłopotliwych faktów ze świadomości. Wreszcie, gdy niezwykłe wyniki doświadczeń zostają uznane (gdyż np. eksperymentator cieszy się powszechnym autorytetem lub podobne rezultaty uzyskuje niezależnie wielu badaczy), to zwykle odkłada się je na później jako problemy, które mogą poczekać. Naukowcy mają przecież dość innej pracy, zaś zajmowanie się kłopotliwymi faktami pociąga za sobą ryzyko zawodowej porażki.
Nie należy tego wszystkiego traktować jako oznaki nieracjonalności uczonych. Wyniki doświadczeń nie mogą przecież dowieść fałszywości teorii, stają się jedynie, w obliczu panującej teorii, źródłem problemów. Możemy wiedzieć tylko tyle, iż problem jak dotąd nie został rozwiązany, mimo że w jego rozwiązanie włożono tyle to a tyle wysiłków.
Kłopotliwe fakty nazywa Kuhn anomaliami. Anomalie towarzyszą każdej macierzy dyscyplinarnej przez cały czas jej panowania w nauce: nigdy nie było tak, iż potrafiono teoretycznie wyjaśnić wszystko, o czym z doświadczenia wiedziano, że zachodzi. Właściwie każda łamigłówka nauki normalnej może zostać potraktowana jako anomalia: jest to przecież przypadek, który jeszcze nie doczekał się rozwiązania, a nigdy z góry nie wiadomo, czy rozwiązanie jest – w ramach danej macierzy dyscyplinarnej – możliwe. Historyczne doświadczenie uczy, iż duża część łamigłówek/anomalii zostaje w końcu wyjaśniona zgodnie z przyjętym poglądem na świat i prawomocne metody badania go. Gdy Herschel odkrył Urana, okazało się, że ta planeta nie porusza się tak, jak zgodnie z prawami mechaniki i wiedzą o budowie Układu Słonecznego poruszać się powinna. Kilkadziesiąt lat później Adams i Leverrier znaleźli wyjaśnienie w ramach mechaniki klasycznej, postulując istnienie jeszcze jednej planety – zaobserwowanej kilka miesięcy później przez Gallego (1846). Wkrótce potem, dzięki udoskonaleniu metod obliczeniowych z jednej, a obserwacyjnych z drugiej strony, zdano sobie sprawę, że Merkury też nie porusza się zgodnie z tym, co wynikało z praw mechaniki i wiedzy o budowie Układu Słonecznego. Leverrier i inni przez pół wieku traktowali to jako łamigłówkę, której jednak nie udało im się rozwiązać w ramach mechaniki klasycznej i zgodnie z właściwymi jej kryteriami. Wreszcie po publikacji ogólnej teorii względności (1916) to, co uważano wcześniej za łamigłówkę, zaczęto traktować jako jedną z zasadniczych anomalii "obalających" mechanikę klasyczną. Nie możemy z góry wiedzieć, czy uda się wyjaśnić dany fakt w ramach danej teorii – i dlatego nie ma sensu mówić, że fizycy na przełomie XIX i XX w. byli nieracjonalni, skoro żaden nie uznawał ruchu Merkurego za zjawisko świadczące przeciwko klasycznej teorii grawitacji.
Przyjrzyjmy się temu z nieco innej perspektywy. Spostrzegamy świat w sposób wybiórczy: gdy już opanujemy pewien język (Whorf) lub pewną macierz dyscyplinarną (Kuhn), to uwaga nasza automatycznie koncentruje się na tych faktach czy procesach, które potrafimy nazwać i opisać zgodnie z przyswojonymi wzorcami. A nawet gdy widzimy coś odmiennego, to czasem klasyfikujemy to jako egzemplarz któregoś z rodzajów wcześniej już znanych. Tak więc nie wystarczy zobaczyć coś nowego, aby to odkryć: jeśli jest to rzeczywiście nowe, to odkrycie następuje dopiero wtedy, gdy wypracujemy system pojęć pozwalających nam to coś opisać, a także rozwiniemy techniki eksperymentalne, które umożliwią nam wyizolowanie tego, co nowe, z tła zjawisk innego rodzaju, z zakłóceń itd. Wróćmy do wspomnianego przed chwilą odkrycia Urana. Herschel nie odkrył go zobaczywszy w marcu 1781 r. przez teleskop nieznaną planetę. Zobaczył coś, co w powiększeniu – w odróżnieniu od gwiazd – wyglądało jak tarcza. Zaintrygowany zaczął obserwować ów obiekt noc po nocy – i stwierdził jego ruch na tle gwiazd. Wyraził przypuszczenie, że odkrył kometę. Próby dopasowania widocznego ruchu obiektu do teorii doprowadziły w kilka miesięcy później Lexella do stwierdzenia, iż porusza się on w sposób typowy dla planet. Dalsze obliczenia i poszukiwania w tablicach astronomicznych ujawniły, że tę planetę, nazwaną Uranem, obserwowano wcześniej co najmniej kilkanaście razy, odnotowując jej położenie, ale uznając za jedną z gwiazd. Proces odkrycia Urana trwał więc co najmniej kilka miesięcy, a jego skutkiem było przeinterpretowanie niektórych danych zgromadzonych wcześniej.
Początkowo nawet w okolicznościach, w których później obserwuje się anomalie, doświadcza się tylko tego, co oczekiwane i zwykłe. Dalsze rozeznanie rodzi jednak świadomość, że coś jest nie w porządku lub że uzyskany wynik wiąże się z czymś, co było nie w porządku wcześniej. Uświadomienie sobie anomalii otwiera okres dopasowywania kategorii pojęciowych, aż to, co pierwotnie było anomalią, stanie się czymś oczekiwanym. Wtedy właśnie odkrycie zostaje doprowadzone do końca. Wszystkie podstawowe nowości naukowe pojawiły się, jak to już podkreślałem, na zasadzie takich właśnie lub bardzo do nich zbliżonych procesów. Skoro poznaliśmy już ten proces, możemy wreszcie zrozumieć, dlaczego nauka normalna, która nie jest nastawiona na poszukiwanie nowości i która początkowo nawet je tłumi, może mimo to tak skutecznie je wywoływać (1962, § VI).
6. Kryzys i badania nadzwyczajne
Anomalie teorii nie obalają i obalić nie mogą, ani same przez się, ani po dodatkowym przyjęciu jakichś uniwersalnych reguł metodologicznych. Niekiedy natomiast wywołują kryzys.
Kuhn nie udziela jasnej odpowiedzi na pytanie, co powoduje, że "normalne" anomalie – które zwykle ignoruje się, odkłada na później, próbuje włączyć do zakresu udanych zastosowań macierzy dyscyplinarnej przez dodanie do niej odpowiednich hipotez ad hoc , a jeśli się to nie uda, to za niepowodzenie wini się nie teorię, lecz teoretyków – nabierają niekiedy znaczenia, zaczynają przyciągać uwagę uczonych. Przyznaje wręcz, że nie jest w stanie natury tego procesu zrozumieć. Czasem, co sugerują jego uwagi, decydujące okazują się czynniki pozanaukowe, jak zapotrzebowanie ze strony przemysłu czy wpływowych instytucji na wyniki badań tych akurat zjawisk, z którymi panujące teorie nie mogą się uporać. Niekiedy powody kryzysu są wewnątrznaukowe. Może się np. zdarzyć, że nie sprawdzą się przewidywania uznane za szczególnie istotne, albo że następuje długi okres, w którym w pewnej dziedzinie przewidywania częściej zawodzą niż prowadzą do sukcesów.
Ponieważ anomalie mają one charakter nie tylko doświadczalny, ale i teoretyczny, to objawem kryzysu jest nie tylko rosnąca liczba – uświadomionych – dziwnych wyników doświadczeń, ale też mnożenie się konkurencyjnych wersji teoretycznych w ramach tej samej macierzy dyscyplinarnej. Jak powiedziano, zawsze można dopasować teorię do anomalii, uzupełniając ją o odpowiednie hipotezy. Czasem hipoteza pomocnicza, pozwalając wyjaśnić pewne fakty, będzie też dostarczać udanych wyjaśnień faktów innego rodzaju; a czasem przeciwnie, usunięcie trudności w jednej dziedzinie będzie wytwarzać anomalie w innej: ze zmodyfikowanej teorii będą wynikać liczne nieudane przewidywania. Pojawią się w rezultacie konkurencyjne modyfikacje, a żadna z nich może nie być zadowalająca.
Pierwsze próby zmierzenia się z opornym problemem dość ściśle przestrzegają paradygmatycznych reguł. Gdy jednak opór trwa, coraz liczniejsze próby wiążą się z mniejszymi bądź większymi uszczegółowieniami paradygmatu, a każda jest inna, każda częściowo skuteczna, lecz żadna skuteczna na tyle, by grupa uznała ją za paradygmat. Wskutek mnożenia się tych rozbieżnych uszczegółowień (coraz częściej opisywanych jako poprawki ad hoc) reguły nauki normalnej stają się coraz mniej wyraźne. Choć paradygmat wciąż trwa, niewielu praktyków w pełni zgadza się co do tego, na czym on polega. Nawet standardowe wcześniej rozwiązania problemów teraz są kwestionowane (1962, § VIII).
Dyscyplina naukowa osiąga wtedy stan przypominający okres przedparadygmatyczny – choć rozbieżne wersje teoretyczne budowane są w ramach tej samej macierzy, a w rezultacie cechuje je większa jednolitość. Ich zwolennicy będą argumentować na rzecz swoich koncepcji, powołując się na różne dane doświadczalne (które udało im się wyjaśnić), pozostałe uznając za nieistotne lub wyjaśniając za pomocą sztucznych wybiegów ad hoc. Pojawią się mniej lub bardziej odmienne reguły uprawiania nauki, w rezultacie niejasne staną się kryteria poprawności rozwiązań. Powstaną wątpliwości, które łamigłówki rozwiązywać, w jaki sposób to czynić i które rozwiązania są poprawne. Taka sytuacja, w połączeniu z niepowodzeniami doświadczalnymi, jeszcze pogłębi poczucie kryzysu.
Kryzys, w sensie Kuhna, nie oznacza stanu wiedzy zwerbalizowanej, który podlegałby racjonalnej rekonstrukcji w sensie Poppera. Kryzys jest stanem, w jakim znajdują się umysły uczonych – jest to stan psychologiczny porównywalny ze stanami depresji czy załamań nerwowych. Nie dostarcza racji na rzecz odrzucenia teorii, ale staje się przyczyną pewnego rodzaju zachowań, o których za chwilę.
Naukowcy normalni są dogmatykami, nie tylko nie kwestionującymi teoretycznych podstaw własnych badań, ale wręcz tępiącymi nowatorów, odrzucającymi odmienne koncepcje teoretyczne nie dlatego, iż są ze względów poznawczych złe, ale dlatego, że są inne. Kryzys – stan psychologicznej niepewności, zwątpienia – osłabia to dogmatyczne podejście, sprawia, iż przynajmniej niektórzy naukowcy stają się otwarci na nowe propozycje teoretyczne. (Podobnie jak ludzie w stanie rozpaczy stają się gotowi do nawrócenia religijnego. Ale jak można przeżyć nawrócenie, nie znajdując się wcześniej w stanie depresji, tak – co Kuhn przyznał pod koniec lat sześćdziesiątych – kryzys nie jest warunkiem koniecznym rewolucji naukowych, choć faktycznie poprzedza je prawie zawsze).
Nowe propozycje teoretyczne pojawiają się niekiedy, w postaci mniej lub bardziej zalążkowej, jeszcze przed wystąpieniem kryzysu – lecz wtedy zwykle ignoruje się je, a ich twórcy nie zostają dopuszczeni do zamkniętych kręgów wspólnot nauki normalnej. Ale też wypracowanie nowego zbioru paradygmatów i związanych z nimi reguł, na tyle skutecznych, aby mogły zostać zaakceptowane jako nowa podstawa badań, nie jest zadaniem prostym. Dlatego pojawianie się konkurencyjnych wersji teoretycznych poprzedza, jak stwierdza Kuhn na podstawie badań historycznych, globalne rewolucje naukowe zwykle o dwadzieścia do trzydziestu lat. Dopóki nowa macierz się nie pojawi, nie można odrzucić starej: prowadzenie badań bez żadnych wzorców w ogóle nie jest możliwe. Rezultaty doświadczeń są anomaliami ze względu na daną teorię – gdybyśmy teorię odrzucili, te same wyniki utraciłyby wszelkie znaczenie, stracilibyśmy bodziec do dalszych badań i moglibyśmy jedynie pogrążyć się w słodkim marazmie. Dlatego też
(…) teoria naukowa, która uzyskała już status paradygmatu, uznawana jest za nieprawomocną jedynie wtedy, gdy dostępna jest inna, mogąca ją zastąpić. Historyczne badania rozwoju nauki nie ujawniły niczego, co by jakkolwiek przypominało metodologiczny stereotyp falsyfikacji przez bezpośrednie porównanie z przyrodą. Uwaga ta nie znaczy, że uczeni nie odrzucają teorii naukowych albo że obserwacja i eksperyment nie odgrywają w tym istotnej roli. Znaczy to natomiast – co okaże się sprawą zasadniczą – że akt oceny, który prowadzi uczonych do odrzucenia poprzednio akceptowanych teorii, oparty jest zawsze na czymś więcej niż tylko na porównaniu tej teorii ze światem. Decyzja odrzucenia jednego paradygmatu jest zawsze zarazem decyzją, by zaakceptować inny, a ocena prowadząca do tej decyzji wymaga porównania obu paradygmatów z przyrodą oraz między sobą (1962, § VIII).
Uczeni w stanie kryzysu podejmują badania, które Kuhn określa mianem nadzwyczajnych. W odróżnieniu od normalnych, nadzwyczajne są prowadzone w dużej mierze po omacku. Obok formułowania konkurencyjnych wersji teorii, planuje się i przeprowadza doświadczenia mające na celu ustalenie, jakie zjawiska i w jakich warunkach prowadzą do powstawania trudności. Część dotkniętych kryzysem badaczy zaczyna czytać, a niekiedy tworzyć, prace filozoficzne. Naukowcy normalni od refleksji filozoficznej, a nawet metodologicznej, stronią. Nie jest im potrzebna: do odnoszenia sukcesów wystarczy intuicyjne naśladowanie paradygmatów. Kiedy jednak przyjęte wzorce zaczynają prowadzić w rozbieżnych kierunkach, a cele badań rozpływają się we mgle, pojawia się potrzeba skodyfikowania reguł. Skoro zaś jednolitego zbioru reguł nie sposób już wywieść z konkretnych zastosowań, próbuje się to uczynić na podstawie ogólnych, filozoficznych rozważa
Wreszcie pojawia się konkurencyjny paradygmat. Kuhn niczego na temat procesu jego wymyślania nie ma do powiedzenia.
Pytanie o naturę tego ostatniego stadium – w jaki sposób jednostka wynajduje (lub stwierdza, że wynalazła) nowy sposób uporządkowania zgromadzonych danych – tutaj musi pozostać bez odpowiedzi i być może na zawsze takim pozostanie. Zauważmy na ten temat tylko jedno. Prawie zawsze ludzie wynajdujący od podstaw nowy paradygmat byli albo bardzo młodzi, albo od niedawna pracowali w dziedzinie, której paradygmat zmieniali. I być może nie trzeba tego nawet wyraźnie zaznaczać, jasne jest bowiem, że ludziom, którzy w niewielkim stopniu przez wcześniejszą praktykę przywiązani są do tradycyjnych reguł nauki normalnej, o wiele łatwiej zauważyć, iż te reguły nie określają już gry, którą dałoby się rozgrywać i obmyślają inny zestaw, który mógłby je zastąpić (1962, § VIII).
Pierwszych zwolenników nowe paradygmaty też zyskują zwykle wśród młodych badaczy, natomiast starzy często okazują się niezdolni do przyjęcia nowych wzorców i nie są w stanie pojąć znaczenia przemian, jakie się na ich oczach dokonują.
Problem w tym, że zmianie ulegają nie pojedyncze twierdzenia na temat tych czy innych zjawisk, ale cały system: zmieniają się jednocześnie modelowe wyjaśnienia, prawa, reguły metodologiczne i ontologia. Owszem, aby paradygmat zyskał wstępne uznanie musi uporać się z częścią anomalii, które doprowadziły do kryzysu. Ale obie macierze dyscyplinarne są niewspółmierne – i teraz trzeba objaśnić sens tego rozsławionego przez Kuhna (i Feyerabenda, zob. poniżej) terminu.
7. Niewspółmierność macierzy dyscyplinarnych
Niewspółmierność macierzy dyscyplinarnych ma wiele aspektów. Jednym z nich jest nieistnienie "powszechnego niezmiennika" w sensie Poincarégo, a zatem niemożliwość przekładu twierdzeń jednej z konkurencyjnych teorii na język drugiej. Za wspólną podstawę nie może służyć język potoczny, Whorf stwierdził przecież, że języki takie są niewspółmierne w równym stopniu, co teorie naukowe. Nie powiodły się też próby sformułowania neutralnego teoretycznie języka obserwacyjnego i wszystko wskazuje na to, iż jest to zadanie niewykonalne. Wyobraźmy sobie, że arystotelik i Galileusz patrzą na zawieszony na sznurze, kołyszący się ciężar i formułują dotyczące go twierdzenia. Nie da się po prostu powiedzieć, że twierdzenia Galileusza są prawdziwsze, gdyż trafnie uchwycił on zależność okresu drgań od długości linki, a niezależność od ciężaru, czego nie dostrzegł lub co błędnie przedstawił jego arystotelesowski konkurent. Jedynie Galileusz bowiem dostrzega w kołyszącym się ciężarze wahadło, czyli układ, który przy nieobecności sił oporu odtwarzałby swój ruch w nieskończoność i tylko dla Galileusza podstawowymi miarami zjawiska są okres wahań i długość linki. Arystotelik dostrzegłby tu utrudnione spadanie: ciężar, dzięki swej naturze, dąży ku środkowi świata, lecz skrępowany linką osiągnie stan spoczynku w najniższym punkcie dopiero po dłuższym okresie wymuszonych (przez powietrze, a w innej wersji przez impetus) drgań; podstawową miarą zjawiska byłoby dla niego porównanie wysokości, na jakie ciało uniesiono, jego ciężaru i czasu, jaki upływa do chwili ustania wahań – a obserwacja potwierdziłaby przewidywania wynikające z teorii Arystotelesa.
Kuhn, podobnie jak późniejszy Wittgenstein, twierdził, że przyjęte paradygmaty kształtują nie interpretację danych zmysłowych, ale sam sposób widzenia. Patrząc na znany z psychologii postaci rysunek, jedni widzą zająca, drudzy kaczkę – choć spoglądają na te same linie. Sytuacja naukowca w okresie badań normalnych różni się od sytuacji ludzi patrzących na nasz rysunek tym, że podczas gdy jeden i ten sam człowiek dość szybko uczy się postrzegać raz kaczkę, a raz zająca, to naukowiec nie ma wyboru: widzi świat tak, jak każą mu widzieć przyjęte teorie i nie jest w stanie widzieć inaczej.
Kuhn odróżnia bodźce i wrażenia. Wiemy na pewno, pisze, że
(…) bardzo różne bodźce mogą wytworzyć te same wrażenia; iż ten sam bodziec może wytworzyć bardzo różne wrażenia; a wreszcie, że droga od bodźca do wrażenia jest częściowo uwarunkowana przez edukację. Jednostki wychowane w różnych społecznościach zachowują się w pewnych sytuacjach tak, jak gdyby widziały różne rzeczy. (…) dwie grupy, których członkowie, odbierając te same bodźce, w systematyczny sposób doznają odmiennych wrażeń, w pewnym sensie żyją w różnych światach. Zakładamy istnienie bodźców, aby wyjaśnić nasze postrzeżenia świata, zakładamy też ich niezmienność, aby uniknąć zarówno jednostkowego, jak i społecznego solipsyzmu. (...) Nasz świat zaludniony jest jednak nie tyle przez bodźce, co przez przedmioty naszych wrażeń, które dla różnych jednostek i dla różnych grup nie muszą być te same. Oczywiście w stopniu, w jakim owe jednostki należą do tej samej grupy, a zatem ich edukacja, język, doświadczenie i kultura są wspólne, mamy wszelkie podstawy by przypuszczać, że ich wrażenia są takie same. Jakże inaczej moglibyśmy zrozumieć fakt, iż tak doskonale się rozumieją i że takie same są ich reakcje na środowisko? (...) Ale gdy mamy do czynienia ze zróżnicowaniem i specjalizacją grupową, nic podobnego nie świadczy o niezmienności wrażeń (1970a, § 4).
Jednostki są uczone określonego sposobu widzenia na przykładach. Starsi objaśniają dziecku, że ma do czynienia z sytuacją danego typu, a te objaśnienia powtarzają tak długo, aż dziecko zaczyna postrzegać pewne rzeczy czy zdarzenia jako należące do tej samej rodziny. Podobnie uczeń jest zapoznawany z paradygmatycznymi przykładami sytuacji, do których stosują się pewne symboliczne uogólnienia, np. F = ma, jeśli zaś zacznie postrzegać nowe sytuacje jako sytuacje podobnego typu, a odmienne od tych, do których stosują się np. prawa termodynamiki, to zyskuje szansę na zostanie członkiem odpowiedniej wspólnoty naukowej. Ci, których w procesie kształcenia nauczono postrzegać fakty i myśleć o nich w ramach odmiennych macierzy dyscyplinarnych,
(...) w pewnym sensie, którego nie jestem w stanie już jaśniej wytłumaczyć (...), uprawiają swój zawód w różnych światach. W jednym z nich mamy do czynienia z utrudnionym spadaniem, w drugim – z wahadłami permanentnie odtwarzającymi swój ruch. W jednym roztwory są związkami chemicznymi, w drugim – mieszaninami fizycznymi. Jeden jest zanurzony w płaskiej przestrzeni, drugi – w zakrzywionej. Uczeni pracujący w różnych światach, spoglądając z tego samego punktu w tym samym kierunku, dostrzegają coś innego (1962, § 12).
Interpretacja zaczyna się tam, gdzie kończy się percepcja. Są to dwa różne procesy, a to, co percepcja pozostawia interpretacji do uzupełnienia, w ogromnej mierze zależy od natury i ilości wcześniejszych doświadczeń i przebytego treningu (1970a, § 4).
Ale interpretacja też jest dokonywana zgodnie z przyswojonym systemem pojęć i ich związków. O ile Whewell i Popper uważali się za kontynuatorów Kanta, to obaj zamazywali różnicę między Kantowskimi formami zmysłowości i kategoriami intelektu. Występuje ona natomiast w pewnej postaci u Kuhna. Najpierw, w zależności od przyswojonych paradygmatów kształtują się nasze wrażenia, a potem interpretujemy owe wrażenia, korzystając ze środków dostarczanych przez macierz dyscyplinarną.
Jeśli przejdziemy teraz na poziom symbolicznych uogólnień, to Kuhn odrzuca pogląd, jakoby między kolejnymi teoriami zachodziły relacje redukcji lub korespondencji. Owszem, można np. z praw szczególnej teorii względności i założenia, że wchodzące w grę prędkości są dużo mniejsze od prędkości świata, wyprowadzić, jako przypadki graniczne, twierdzenia identyczne w formie z odpowiednimi prawami mechaniki klasycznej. Jest to jednak identyczność pozorna, występujące w tych twierdzeniach terminy oznaczają relatywistyczną, a nie klasyczną, odległość, czas, masę itd. Na przykład, masa klasyczna jest niezmienną wielkością charakteryzującą dane ciało, masa relatywistyczna zaś jest wielkością zmienną i równoważną energii. W mechanice klasycznej suma mas ciał tworzących dowolny układ izolowany jest stała, a pęd i energię mogą mieć tylko ciała posiadające masę; w teorii względności masa może powstać z energii i może w energię się obrócić, a pęd i energię posiadają też obiekty o masie zerowej. Mamy tu do czynienia z różnicą analogiczną do odmienności sposobu widzenia: tam dwaj badacze, patrząc na to samo, ujrzą i opiszą coś innego, tu wypowiadając identycznie brzmiące słowa, coś innego przez nie rozumieją. Była już mowa o tym, że te same symboliczne uogólnienia raz służą jako prawa, a raz jako (częściowe) definicje pojęć. Jeśli rewolucja naukowa zmienia symboliczne uogólnienia, to właśnie jako definicje, a nie jako prawa. W jej wyniku zmienia się język, a nie wyrażane w ramach tego samego języka twierdzenia. Einstein nie tyle wykazał, że masa zmienia się wraz z prędkością, a równoczesność zdarzeń jest względna, co zmienił pojęcia masy i równoczesności. Zmiana ta jest nieuchwytna, nie da się jej wyrazić słowami, brak bowiem języka wyższego rzędu, który by obejmował oba języki konkurencyjne. Ujawniają ją dopiero nieporozumienia, do jakich dochodzi, gdy pracujący na podstawie różnych paradygmatów uczeni próbują wymieniać poglądy lub dyskutować.
Tak więc na niewspółmierność systemów pojęciowych składa się zmiana sposobu widzenia na poziomie obserwacyjnym, a zmiana definicji na poziomie teoretycznym. Ale jest jeszcze trzeci aspekt niewspółmierności, a jest nim zmiana kryteriów prawomocności. Paradygmaty, o czym już była mowa powyżej, nie tylko przedstawiają pewne fakty, ale służą też jako wzorce tego, co ich zwolennicy uważają za poprawnie postawiony problem, prawidłowy opis wyników doświadczeń czy należyte wyjaśnienie. Kartezjanie usiłowali wyjaśnić zjawiska przyrody za pomocą modeli czysto mechanicznych, w których rozciągłe rzeczy oddziałują jedynie przez bezpośrednie pchnięcie. Nie przeczyli, że teoria Newtona dostarcza wspaniałych narzędzi matematycznych dla obliczania ruchów ciał, ale twierdzili zarazem, że niczego nie wyjaśnia – skoro Newton wprowadził tajemniczą siłę działającą na odległość wskroś pustej przestrzeni. Akceptacja Newtonowskich wyjaśnień jako paradygmatów wymagała więc zmiany kryteriów naukowej poprawności. Zmiana taka faktycznie nastąpiła (choć nie w wyniku podjętej świadomie decyzji, a wskutek przyzwyczajenia) i fizycy klasyczni po pewnym czasie przestali poszukiwać mechanicznych wyjaśnień działania grawitacji. Sto lat później Coulomb i jego współcześni, wzorując się na przyjętych już newtonowskich paradygmatach, od razu badali siły elektryczne jako działające na odległość. Każdy paradygmat w okresie badań normalnych spełnia kryteria, jakie sam sobie stawia, a nie spełnia przynajmniej części kryteriów związanych ze stanowiskami konkurencyjnymi – i na odwrót.
8. O mechanizmie rewolucji naukowych
A teraz wróćmy do naszkicowanej powyżej sytuacji badań nadzwyczajnych. Oto stara macierz dyscyplinarna od paru dziesiątków lat stoi w obliczu wielu anomalii, wzrasta liczba formułowanych w jej obrębie niezgodnych ujęć teoretycznych, reguły rządzące badaniami rozpadają się, zaś udręczeni tą sytuacją naukowcy popadają w stan psychologicznego kryzysu. Pojawił się też nowy zbiór paradygmatów i związana z nim macierz, która wyjaśniwszy szereg faktów dla swej poprzedniczki anomalnych zyskała grono (młodych zazwyczaj) zwolenników. Prowadzi to do sporów między członkami obu wspólnot naukowych o to, kto ma rację i którą macierz wybrać. Jakiego typu argumentów obie strony użyją?
Na podstawie tego, co już powiedziano, jest jasne, że argumenty mają bardzo ograniczony zasięg. Członkowie obu wspólnot na poparcie swych stanowisk odwołują się do faktów, ale są to często inne fakty – również wtedy, gdy jedni i drudzy patrzą na "te same" rzeczy. Chwalą się rozwiązaniami pewnych problemów – ale listy problemów zasadnych czy ważnych, jakie skonfliktowane strony przedstawiają, są mniej lub bardziej rozbieżne. Zwolennicy różnych macierzy zarzucają sobie wzajemnie, że ich koncepcje teoretyczne nie spełniają pewnych kryteriów naukowości – lecz kryteria te są związane z własnymi punktami widzenia, a oponenci ich nie akceptują. Ale nie tylko o brak akceptacji tu chodzi: obie strony na dobrą sprawę wzajemnie się nie rozumieją. Jak powiedziano, uczymy się systemów pojęciowych opanowując wzorcowe przykłady, a potem tworząc zastosowania analogiczne. A zatem, jeśli nie włączymy się w praktykę używania pewnych słów i zdań, nie ujrzymy świata takim, jakim nam go system pojęciowy ukazuje, to nie jesteśmy w stanie tych słów i zdań zrozumieć.
W Strukturze rewolucji naukowych Kuhn najwyraźniej skłaniał się ku skrajnej wersji tezy o braku zrozumienia między zwolennikami różnych teorii. Potem złagodził ten pogląd. Przyznał, że uczeni pracujący w ramach różnych macierzy dyscyplinarnych doznają jednak wspólnych bodźców, a zatem przynajmniej częściowo mogą porozumieć się na temat wyników doświadczeń. Co więcej, podstawowe dziedzictwo historyczne członków obu grup jest – wyjąwszy ostatnie przemiany – wspólne, co dostarcza pewnych podstaw do dyskusji.
Powiada się, odwołując się do historii nauki, że spory między zwolennikami konkurencyjnych teorii zostają rozstrzygnięte i w końcu lepsze teorie wygrywają. Oba te przekonania, twierdzi Kuhn, są błędne, należą do ideologicznego obrazu dziejów przyrodoznawstwa, systematycznie zniekształcającego historię rzeczywistą – i tu wskazuje na analogie między rozwojem naukowym i politycznym. Okres panowania danego systemu politycznego to odpowiednik nauki normalnej: problemy społeczne rozwiązuje się wtedy zgodnie z przyjętym wzorcami postępowania, z których częściowo wyabstrahowuje się reguły prawa. W pewnych okresach prowadzi to do postępu społecznego – tyle że kryteria postępu są właściwe dla tegoż systemu, który w ich świetle podlega ocenie. Wcześniej czy później nadchodzi jednak okres, w którym część ludzi, zwłaszcza młodych, zaczyna czuć, że system nie potrafi rozwiązywać problemów społecznych, które po części sam wytworzył. To z kolei prowadzi do kryzysu i "nadzwyczajnych" poszukiwań nowych rozwiązań. Problem w tym, że radykalni reformatorzy proponują podjęcie działań, które zgodnie z panującymi zasadami są "nielegalne" i "szkodliwe". Proponowane przez nich nowe wzorce życia społecznego wiążą się też zwykle z nowymi wyobrażeniami o tym, kim jest człowiek, a czym społeczeństwo, jakich metod używać organizując nasze wspólne życie, a wreszcie z nowymi systemami wartości. Dlatego dyskusja między zwolennikami starego systemu politycznego i "buntownikami" nie jest możliwa. Czasem próby przewrotu zostają skutecznie stłumione (tak jak anomalie bywają wyjaśniane w ramach starej macierzy dyscyplinarnej), czasem jednak kryzys społeczny się pogłębia, co osłabia dotychczasowe struktury władzy.
Coraz większa liczba ludzi wyłącza się z życia politycznego i zrywa z dotychczasowymi zwyczajami. Gdy kryzys się pogłębia, wielu z nich opowiada się za jakąś konkretną propozycją przebudowy społeczeństwa w ramach nowej struktury instytucjonalnej. Społeczeństwo dzieli się na dwa wrogie obozy, dwie partie, z których jedna stara się bronić starego porządku, a druga próbuje wprowadzić nowy. Z chwilą gdy następuje taka polaryzacja, polityczna debata załamuje się. Ponieważ obie partie różnie zapatrują się na to, w obrębie jakiej macierzy instytucjonalnej należy przeprowadzić zmiany i oceniać je, ponieważ nie uznają żadnej wyższej instancji, w ramach której można by uzgodnić dzielące je różnice, uwikłane w rewolucyjny konflikt partie muszą ostatecznie uciec się do technik perswazyjnych, a często do użycia siły (1962, § IX).
Rewolucje naukowe – polegające na odrzuceniu przez przeważającą część naukowców starej macierzy dyscyplinarnej i przyjęcia w to miejsce nowej – dokonują się w sposób analogiczny do rewolucji społecznych. Analogiczny, jak powiedziano, charakter mają rewolucje naukowe – tyle że nie rozstrzyga się ich w wyniku rozlewu krwi.
Jedynym historycznym procesem, który rzeczywiście doprowadza do odrzucenia poprzednio akceptowanej teorii lub do przyjęcia nowej, jest współzawodnictwo między odłamami wspólnoty naukowej (1962, § I).
Kuhn przy okazji wyjaśniał, że "rewolucje" w rodzaju zwycięstwa teorii Łysenki w stalinowskim Związku Radzieckim nie są rewolucjami naukowymi, gdyż to nie walka między grupami naukowców rozstrzyga o ich wynikach. Ale również w przypadku współzawodnictwa między wspólnotami naukowymi skupionymi wokół konkurencyjnych macierzy liczą się nie tyle argumenty, co zdobywanie zwolenników za pomocą środków mających w ostatecznej analizie charakter perswazyjno-propagandowy. Na wahających się szczególne wrażenie wywiera zwykle wskazywanie na sukcesy nowej macierzy, jeśli chodzi o wyjaśnianie tych faktów, które stanowią najpoważniejsze anomalie dla macierzy wcześniej panującej w nauce. Dużą wartość perswazyjną mają też udane przewidywania zjawisk, które były nie do pomyślenia na gruncie poprzedniej macierzy. Jednocześnie przemilcza się niepowodzenia własnego systemu i obiecuje sukcesy, do jakich doprowadzą przyszłe badania. Szczególnie ważne jest to w przypadku systemów jeszcze słabo rozwiniętych. Uczeni wybierający macierz dyscyplinarną we wczesnych stadiach jej rozwoju postępują tak, lekceważąc niejednokrotnie jej słabości. Raczej wierzą w to, iż nowa macierz upora się z wieloma problemami, przed jakimi stoi, wiedząc na razie tylko tyle, że stara z niektórymi uporać się nie zdołała. Przekonującym "argumentem" są nie tyle dotychczasowe osiągnięcia, co nadzieje na przyszłe zyski.
Nie znaczy to, że argumenty, oparte o wyniki doświadczeń i reguły logiki, nie odgrywają w okresie przełomu żadnej roli. Na przykład (do czego jeszcze wrócimy pod koniec tego tekstu) ważne jest wskazanie na liczbową zgodność wynikających z teorii przewidywań z rezultatami pomiarów. Ale nie jest to żaden dowód i dlatego zmiany panującej macierzy dyscyplinarnej nie dadzą się w pełni wyjaśnić racjonalnie, trzeba je też wyjaśniać przyczynowo, odwołując się do badanych przez psychologię i socjologię mechanizmów uznawania i odrzucania przekonań, wzajemnego wpływu ludzi na siebie itd.
Aby wykryć, w jaki sposób dokonują się rewolucje naukowe, zbadać musimy zatem nie tylko wpływ przyrody i logiki, ale również technik perswazyjnych skutecznych w obrębie dość szczególnych grup, z których składa się wspólnota uczonych (1962, § 9).
Najdobitniej Kuhn wyraził swe stanowisko w artykule "Logika odkrycia czy psychologia badań":
(…) wyjaśnienie musi mieć w ostatecznym rachunku charakter psychologiczny lub socjologiczny. Znaczy to, że musi ono być opisem systemu wartości, ideologii, a zarazem analizą instytucji, za których pośrednictwem system ten jest przekazywany i narzucany. Możemy mieć nadzieję, iż wiedząc, co cenią uczeni, zrozumiemy, jakie będą podejmować problemy i jakich wyborów będą dokonywać w określonych okolicznościach. Wątpię, czy można znaleźć inną odpowiedź na te pytania (1970b).
Kuhn poprzestał na przekazaniu zadania wyjaśnienia przemian wiedzy naukowej psychologom i socjologom – sam tego typu badań nie podjął. Otwarcie wyznawał, że wielu kluczowych kwestii związanych z naturą rewolucji naukowych nie rozumie. Sformułował jedynie garść uwag, które miały wskazywać możliwe kierunki poszukiwań. Ważnych jest parę wzmianek na temat natury rewolucyjnej zmiany poglądów na poziomie jednostkowym. Jak powiedziano, oceny związane z przyjętymi wartościami poznawczymi są niedookreślone. W czasach nauki normalnej, gdy badania przebiegają zgodnie z oczekiwaniami, będą one na tyle jednoznaczne, że członkowie wspólnoty, pozostający pod wzajemną presją, dokonywać będą ocen niemal identycznych. Gdy anomalie zaczynają się mnożyć i pojawia się szereg teorii konkurencyjnych, oceny stają się niekonkluzywne. Indywidualni badacze sami muszą zdecydować, które z wartości poznawczych i pod jakim względem cenią bardziej, a o wyborach współdecydować będą czynniki osobowościowe. Pełni to rolę wysoce pozytywną: nie mogąc czekać na wyrok historii, członkowie wspólnoty naukowej muszą szukać po omacku, a szansa na sukces zwiększa się gdy szukają w różnych kierunkach.
Nie lubię używanego przez Lakatosa terminu "decyzja", pisał Kuhn, sugeruje on bowiem, że wyboru fundamentalnej teorii dokonuje się świadomie. Tymczasem dopóki nie zacznie się pracy w ramach nowego systemu i nie ujrzy się świata w jego kategoriach, dopóty nie można go zrozumieć. Faktycznie dzieje się to jakoś tak, że uczeni – np. zaaferowani udanym przewidywaniem dokonanym na podstawie nowego systemu – zaczynają go studiować, zrazu bez zamiaru zaakceptowania go – i nagle stwierdzają, że patrzą na świat przez pryzmat systemu i myślą o faktach w jego kategoriach. Dlatego przyjęcie systemu pojęciowego czy teorii ma zawsze charakter nawrócenia, analogicznego do przyjęcia nowej religii czy ideologii.
Ludzie, którzy długo pracowali na podstawie starego zbioru paradygmatów, zwykle nie są do takiego nawrócenia zdolni i dlatego, jak pisał w swojej Autobiografii cytowany przez Kuhna Max Planck: "nowa prawda naukowa nie odnosi triumfu dzięki temu, że przekonuje swych przeciwników i sprawia, aby dojrzeli światło, ale raczej wskutek tego, że oponenci w końcu wymierają i wzrasta nowe pokolenie obeznanych z nią badaczy" (1962, § XII). Rewolucja naukowa zwycięża więc stopniowo, w miarę jak zmniejsza się liczba oponentów, a rośnie liczba zwolenników nowego sposobu widzenia, myślenia i działania. Proces przechodzenia na jego stronę jest przyspieszany przez pewnego rodzaju dodatnie sprzężenie zwrotne: w miarę, jak rośnie liczba uczonych pracujących w ramach nowej macierzy dyscyplinarnej, jest ona doskonalona, w rezultacie wzrasta liczba jej sukcesów, coraz więcej powstaje też opartych o tę macierz przyrządów, artykułów i książek, co jeszcze bardziej wzmacnia jej atrakcyjność. Tradycjonaliści nadal będą modyfikować swoje teorie w celu uporania się z anomaliami – i nie ma podstaw, aby zarzucać im nieracjonalność. Trudno precyzyjnie określić jakieś limity, ale za ostatecznie dokonaną można uznać rewolucję wtedy, gdy zwolennicy poprzedniego zbioru paradygmatów przestają być uważani za naukowców. (Podobnie jak przed wystąpieniem kryzysu za naukowców nie uważa się zbyt śmiałych nowatorów).
Jeszcze ważna uwaga. Podstawową jednostkę analiz stanowi dla Kuhna wspólnota naukowa – i ona też określa, czy mieliśmy do czynienia ze zmianami rewolucyjnymi. Rewolucje społeczne bywają wielkie, obejmujące całe społeczeństwo, i małe, zmieniające sposoby życia czy przekonania niewielkich grup. Podobnie zdarzają się, choć z rzadka, globalne rewolucje naukowe, zmieniające sposób widzenia, myślenia i działania ogółu fizyków czy biologów, a nawet wszystkich przyrodników; niemal na co dzień mamy natomiast do czynienia z rewolucjami lokalnymi, obejmującymi jedynie przedstawicieli danej specjalności. Gdy więc zadajemy pytanie, czy dane osiągnięcie
(…) było "normalne czy rewolucyjne", musimy najpierw zapytać: "dla kogo?". Czasem odpowiedź jest łatwa: astronomia kopernikańska była rewolucją dla wszystkich; odkrycie tlenu było rewolucją dla chemików, ale nie np. dla matematycznych astronomów o ile, jak Laplace, nie interesowały ich też zagadnienia chemiczne i cieplne. Dla członków tej drugiej grupy tlen był po prostu jeszcze jednym gazem, a jego odkrycie jedynie wzbogaciło ich wiedzę (1970c, § 4).
Często na pytanie "normalne czy rewolucyjne?" nie potrafimy, przyznawał Kuhn, udzielić jasnej odpowiedzi, brak nam bowiem dostatecznej wiedzy historycznej, a ponadto struktura wspólnot naukowych bywa niekiedy złożona. Na przykład, na początku XIX w. szkoły francuskich i brytyjskich elektryków były niemal całkowicie rozłączne, tak więc odkrycie, które dla jednych było rewolucyjne, dla drugich mogło stanowić normalne rozszerzenie wiedzy.
9. A może jednak kryteria racjonalności?
W dziesięć lat po opublikowaniu Struktury rewolucji naukowych Kuhn począł wyraźnie łagodzić swe stanowisko jeśli chodzi o mechanizm rewolucji naukowych, a zwłaszcza o rolę intersubiektywnie rozumianych i akceptowanych argumentów w całym procesie. Zwiastował to wygłoszony w 1973 r. wykład Obiektywność, sądy wartościujące i wybór teorii. Właściwie nie jest jasne, czy tekst ten zawiera nowe poglądy: kiedy znając go, czyta się jeszcze raz Strukturę, łatwo znaleźć w dwóch ostatnich rozdziałach idee podobne. Niemniej jednak nacisk kładziony tam był na fakt, że "wraz ze zmianą paradygmatu zazwyczaj w istotny sposób zmieniają się kryteria wyznaczające uprawnione problemy i rozwiązania" (1962, § IX). W tekście z 1973 r. Kuhn podkreśla natomiast, że istnieją kryteria wyboru teorii (używa teraz terminu "teoria", a nie "paradygmat" czy "macierz dyscyplinarna") o charakterze uniwersalnym, wspólne dla wszystkich koncepcji, które określamy mianem "naukowych". Są to dokładność (wynikające z teorii konsekwencje powinny dobrze zgadzać się z wynikami doświadczeń), spójność (niesprzeczność wewnętrzna, zgodność z innymi akceptowanymi w danym czasie teoriami itp.), ogólność (szeroki zakres różnorodnych zastosowań), prostota (cecha o charakterze chyba estetycznym), owocność (udane przewidywania nowych faktów).
Te pięć cech: dokładność, spójność, ogólność, prostota i owocność – stanowią powszechnie stosowane kryteria oceny adekwatności teorii. (...) Wraz z innymi jeszcze kryteriami tego rodzaju stanowią one wspólnie uznawaną podstawę dokonywanych wyborów.
Jako przykład innych kryteriów Kuhn wymienił praktyczną użyteczność wiedzy – i pozostawił ich listę otwartą. Są to kryteria wyboru, a nie oceny izolowanej teorii, nie można bowiem odrzucić teorii, nie przyjmując jednocześnie na jej miejsce teorii alternatywnej.
Kuhn szczególnie podkreślał niedookreśloność ocen sugerowanych przez te kryteria. Żadne z nich nie jest ścisłe, a oceny dokonywane na podstawie różnych kryteriów mogą przeczyć jedna drugiej. Teoria może być dokładna w jednym zakresie a niedokładna w innym, może być dokładna ale mieć wąski zakres zastosowań i nie dostarczać udanych przewidywań. Kiedy trzeba było dokonać wyboru między astronomicznymi teoriami Ptolemeusza i Kopernika, okazywało się, że obie są równie dokładne, za teorią Ptolemeusza przemawiało kryterium spójności (była zgodna z panującą wówczas fizyką Arystotelesa), a za teorią Kopernika kryterium prostoty. W takich sytuacjach, o czym już była mowa, o wyborze współdecydują czynniki osobowościowe, czasem też powody o charakterze pozanaukowym (do powszechnej akceptacji teorii Darwina w XIX-wiecznej Anglii przyczyniły się ponoć panujące w tym kraju nastroje społeczne). Dlatego też kryteria wyboru "funkcjonują w nauce nie jako determinujące wybór reguły, lecz raczej jako wywierające nań wpływ wartości".
Do pewnego stopnia Kuhn podtrzymał pogląd o zmianie kryteriów wyboru wraz ze zmianami teorii. Wprawdzie "takie wartości, jak dokładność, ogólność i owocność, są stałymi wyróżnikami nauki", ale sposób ich stosowania do pewnego stopnia zmienia się zależnie od przeobrażeń wiedzy teoretycznej. Zmiany kryteriów następują jednak wolniej i w mniejszym stopniu niż zmiany teorii – i dlatego mogą wywierać wpływ na dokonywane wybory.
W 1973 r. Kuhn nadal twierdził:
(…) istnieją istotne granice, w których możliwa jest komunikacja między zwolennikami różnych teorii. (...) jest rzeczą bardzo trudną, a może nawet niemożliwą, by jednostka opanowała myślowo [konkurencyjne] teorie naraz i mogła je konfrontować ze sobą i z rzeczywistością.
Ale przyznawał, że niektóre ze wspomnianych kryteriów stanowią podstawę intersubiektywnej dyskusji. Stosowanie kryteriów spójności czy prostoty jest silnie uwarunkowane przez przyjęte teorie, ale kryteria dokładności i owocności mają charakter w zasadzie ponadteoretyczny. Choć zwolennicy starej teorii są mniej lub bardziej niezdolni do zrozumienia zaproponowanej właśnie teorii konkurencyjnej, to można im wskazać udane odkrycia, do których doprowadziło stosowanie nowej teorii i na zgodność wynikających z niej konsekwencji z wynikami doświadczeń – a to powinno skłonić przynajmniej część uczonych do zbadania przyczyn sukcesów. W tym celu zaczną czytać prace nowatorów, a wtedy de facto będą przyswajać sobie nowy system. Niektórzy, o czym wspomniano powyżej analizując tekst Struktury,
(…) w trakcie uczenia się nowego języka stwierdzą, że przestali już nań przekładać ze starego, a zaczęli się nim po prostu posługiwać jak rodzimi użytkownicy. Nie nastąpiło tu nic takiego jak akt wyboru, ale zaczęli już uprawiać nową teorię (1973).
Po latach będzie to wyglądało tak, jakby podjęli decyzję o odrzuceniu starej macierzy i akceptacji nowej oceniwszy jedną i drugą na podstawie uniwersalnych kryteriów racjonalności. Tymczasem takie "kryteria" – a raczej wartości poznawcze – jedynie zachęciły ich do zapoznania się z nową teorią. Ci, którym udało się ją przyswoić, nie zdając sobie z tego sprawy zaczęli – podobnie jak niegdyś Thomas Kuhn czytający Arystotelesa – widzieć zjawiska i myśleć o nich w nowy sposób. I tyle.
10. Dlaczego naukowy obraz świata nie staje się coraz prawdziwszy?
Wskazana powyżej analogia między rewolucjami naukowymi i społecznymi wyjaśnia, zdaniem Kuhna, skąd bierze się złudzenie, iż zwycięskie teorie są bliższe prawdy w klasycznym tego słowa znaczeniu, a wynikiem rewolucji jest postęp wiedzy. Grupa, która wygrywa w rewolucji społecznej, korzystając ze zdobytych środków przekazu informacji głosi też, że (historyczna) racja była po jej stronie, a w wyniku rewolucji dokonał się postęp społeczny. Po rewolucji na nowo pisze się książki historyczne dostarczające odpowiednio do interesów grup panujących zdeformowanego obrazu dziejów (choć nie zawsze czyni się to w złej wierze, a nawet świadomie). Rozpowszechnia się obraz walki sił postępu społecznego z tym, co wsteczne, zabobonne czy niesprawiedliwe. Pewne fakty w takich relacjach zostają przemilczane, inne wyolbrzymione, jeszcze inne zmyślone. Są to sprawy znane, szok wywarło natomiast twierdzenie Kuhna, że w podobny sposób fałszowana jest historia nauki. Mało tego: uczeni czynią to w stopniu jeszcze większym od innych (choć zwykle nie zdają sobie z tego sprawy).
Pokusa tworzenia historii wstecz jest wszechobecna i trwała. Uczeni jednak podlegają jej bardziej niż inni, częściowo dlatego, że wyniki badań naukowych nie wykazują jawnie zależności od historycznego kontekstu, w jakim zostały uzyskane, a po części dlatego, że – z wyjątkiem okresów rewolucji i kryzysów – pozycja uczonego wydaje się dzięki temu bezpieczna (1962, § XI).
W rezultacie "członek dojrzałej społeczności naukowej jest – podobnie jak bohater Orwellowskiego Roku 1984 – ofiarą historii poprawionej przez tych, którzy są u władzy" (§ 13). Przyjrzyjmy się bliżej procesowi fałszowania historii nauki przez jej uczestników.
Podczas gdy teologowie czy filozofowie kształcą się, czytając prace swych poprzedników, to adepci nauk przyrodniczych studiują jedynie najnowsze podręczniki. Podręczniki, a także prace popularnonaukowe, pisane są po zwycięskiej rewolucji naukowej na nowo. Ich autorzy wybierają z prac dawnych naukowców jedynie te fragmenty, które
(…) łatwo jest potraktować jako przyczynki do sformułowań i rozwiązań paradygmatycznych problemów przedstawionych w danym tekście. Częściowo metodą selekcji, częściowo w drodze wypaczeń, przedstawia się uczonych epok minionych tak, jakby mierzyli się z tym samym zespołem niezmiennych problemów i opierali się na tym samym zbiorze niezmiennych kanonów, którym ostatnia rewolucyjna zmiana teorii i metod nadała status naukowy. Nic dziwnego, że po każdej rewolucji naukowej podręczniki i sugerowana przez nie tradycja historyczna muszą zostać spisane na nowo. Nic też dziwnego, że gdy już spisane zostaną, to nauka znów zdaje się być procesem kumulacji wiedzy (1962, § XI).
Na przykład, w typowej wzmiance z podręcznika o Koperniku nie ma ani słowa o wpływie filozofii neoplatońskiej na przebieg jego dociekań czy o systemie deferentów i epicykli z kart De revolutionibus – wmawia się młodym fizykom, że Kopernik patrzył na świat tak, jak dzisiejsi uczeni, podobnie jak oni pojmował zadania i metody nauki, a zamiast przedstawić jego koncepcje, zmyśla się w to miejsce takie, jakie by on miał gdyby patrzył na zjawiska astronomiczne i myślało o nich tak, jak my patrzymy i myślimy. We wzmiankach o odkryciu równań elektrodynamiki przez Maxwella nie wspomina się o konstruowanych przezeń modelach eteru – co uniemożliwia zrozumienie problemów, przed jakimi stali teoretycy w połowie XIX w., a które wcale nie były takie, jak to sobie wyobrażają ludzie, których nauczono posługiwać się pojęciem pól elektrycznego i magnetycznego.
Przyszedł czas, pisze Kuhn, abyśmy to, co dotąd uchodziło za skutki, rozpoznali jako przyczyny. Nie dlatego wspólnota naukowa wybiera macierz dyscyplinarną, że stanowi ona postęp w stosunku do swych konkurentek, ale macierz osiąga postęp dlatego, że została wybrana. To, co uchodzi za pierwszą fazę postępu, jest iluzją opartą na wspomnianych zmyśleniach historycznych, faktycznie bowiem rewolucja naukowa zrywa ciągłość rozwoju wiedzy. Przejście od dotkniętej kryzysem macierzy dyscyplinarnej do macierzy nowej, z której wyłania się odmienna tradycja nauki normalnej, nie jest procesem kumulatywnym, rozszerzeniem dawnych osiągnięć o nowe dokonania. Raczej cała dyscyplina zostaje przebudowana na nowych podstawach, co zmienia najbardziej podstawowe uogólnienia teoretyczne – te, które funkcjonują jako milczące definicje pojęć – a także wzorcowe metody, zastosowania i kryteria poprawności. Później, w okresie nauki normalnej, faktycznie jest osiągany postęp – zgodny z obowiązującymi w tym szczególnym kontekście kryteriami.
Istnieje rozpowszechniony mit, że nauka i tylko ona dokonuje postępu, podczas gdy np. filozofowie jedynie zmieniają swoje koncepcje. Ale w obrębie poszczególnych szkół myślowych filozofowie też osiągają postęp. Tyle że nie dysponują sposobami, aby określony styl myślenia narzucić pozostałym filozofom – a zatem to, co jest osiągnięciem dla jednych, nie zostanie za takowe uznane przez drugich. (Jednomyślność w środowisku filozoficznym bywała wprawdzie narzucana przez instytucje religijne czy polityczne, ale przez analogię z tym, co Kuhn pisał o "rewolucji" Łysenki, należałoby powiedzieć, iż rezultat takich ingerencji zewnętrznych nie będzie zasługiwał na miano "filozofii"). Natomiast instytucjonalna natura nauki zapewnia osiągnięcie – najpierw dzięki eliminacji ze wspólnoty naukowej osób inaczej myślących, a następnie monopolizacji przez zwycięską grupę procesu kształcenia młodych badaczy – jednomyślności. Nie ma więc ludzi, którzy mogliby kwestionować podstawowe założenia, na których opierają się badania normalne – a przy braku opozycji każde rozwiązanie łamigłówki, spełniające wewnętrzne kryteria poprawności, musi jawić się jako postęp.
Macierz dyscyplinarna ogranicza zakres podejmowanych przez badaczy problemów do tych, które – o ile przypadkiem nie natrafimy na upartą anomalię – są w danym czasie rozwiązywalne. To, w połączeniu z koncentracją wysiłków wielu ludzi na wąskiej grupie zagadnień, sprawia, że zwykle liczba sukcesów znacznie przewyższa liczbę niepowodzeń. Inna ważna przyczyna postępu leży w "niemającej sobie równej izolacji dojrzałej wspólnoty naukowej od wymogów laików i życia codziennego", dzięki czemu przyrodnik – w przeciwieństwie do inżynierów, lekarzy, większości teologów, a także przedstawicieli nauk społecznych – "nie musi kierować się w doborze problemów palącą potrzebą ich rozwiązania, niezależnie od dostępnych narzędzi", może zaś "koncentrować swą uwagę na problemach, co do których ma słuszne powody by przypuszczać, że potrafi je rozwiązać" (1962, § XIII).
Pod sam koniec Struktury rewolucji naukowych Kuhn podkreślał, że w ogóle nie używał w tekście słowa "prawda". Jest ono, gdy mówimy o wiedzy naukowej i jej przemianach, zbędne. Co więcej, pojęcie prawdy jest zwodnicze, prowadzi nas do myślenia o nauce jako o działalności zmierzającej do domniemanego celu – pełnego, obiektywnie prawdziwego obrazu przyrody – co uniemożliwia zrozumienie historii przyrodoznawstwa. Dalej wyjaśniał, że termin "prawda" ma zastosowanie wewnątrzteoretyczne, ale nie ma sensu o teorii jako całości mówić, że jest prawdziwa albo fałszywa. Ze względu na kryteria dokładności przewidywań, liczbę rozwiązanych problemów i szereg innych,
(…) rozwój nauki, podobnie jak rozwój biologiczny, jest jednokierunkowy i nieodwracalny. Późniejsze teorie naukowe, często w zupełnie odmiennych sytuacjach, w jakich się je stosuje, lepiej niż wcześniejsze służą rozwiązywaniu łamigłówek. To nie jest relatywizm i w takim właśnie sensie głęboko wierzę w postęp naukowy (1962, § XIII).
A jednak mój pogląd, podkreślał Kuhn, w istotny sposób różni się od poglądu obiegowego, zgodnie z którym
Teoria naukowa uważana jest zwykle za lepszą od swych poprzedniczek nie tylko w tym sensie, że stanowi lepsze narzędzie wynajdywania i rozwiązywania łamigłówek, ale również dlatego, że lepiej przedstawia to, czym naprawdę jest przyroda. Często słyszy się, że kolejne teorie nieustannie, coraz bardziej i bardziej, zbliżają się do prawdy. Tego typu uogólnienia najwyraźniej dotyczą nie rozwiązań łamigłówek i konkretnych przewidywań wyprowadzonych z teorii, ale raczej jej ontologii, tzn. przyporządkowania bytów, którymi teoria zapełnia przyrodę i tego, co "naprawdę istnieje". Być może jest jakiś inny sposób, aby mimo wszystko stosować pojęcie "prawdy" do całych teorii, ale ten się nie nadaje. Nie ma, jak sądzę, niezależnego od teorii sposobu rekonstruowania zwrotów w rodzaju "naprawdę istnieje"; pojęcie przyporządkowania ontologii teorii i jej "rzeczywistego" odniesienia wydaje mi się z zasady zwodnicze. Poza tym, jako historyka, uderza mnie niewiarygodność takiego poglądu. Nie wątpię np., że mechanika Newtona jest lepsza od Arystotelesowskiej, a mechanika Einsteina lepsza od Newtonowskiej jako narzędzie rozwiązywania łamigłówek. Ale nie dostrzegam w tej serii teorii żadnego konsekwentnego kierunku rozwoju ontologicznego. Przeciwnie, pod pewnymi ważnymi względami, choć nie pod każdym względem, ogólną teorię względności Einsteina i teorię Arystotelesa więcej łączy ze sobą niż którąś z nich łączy z teorią Newtona (1970a, § 6).
W tekstach pisanych pod koniec lat sześćdziesiątych, co widać w przytoczonym właśnie fragmencie, Kuhn kładł szczególny nacisk na to, że w wyniku rewolucji naukowych dochodzi do zmiany związanych z teoriami ontologii. Tak np. przejście od mechaniki klasycznej do relatywistycznej oznaczało nie tylko zmianę formuł matematycznych, ale też radykalną zmianę bytów, z których, zgodnie z obiema teoriami, miał składać się świat: obraz sił działających na odległość między ciałami zastąpił obraz pól rozciągniętych w przestrzeni i przekazujących oddziaływania niejako z punktu do punktu. Polemizując z koncepcją podobieństwa do prawdy Poppera, Kuhn pisał:
Powiedzenie, na przykład, o teorii pola, że "bardziej zbliża się do prawdy" niż starsza teoria materii i sił, znaczyłoby – o ile nie używa się słów w dziwny sposób – że ostateczne składniki przyrody bardziej przypominają pola niż materię i siły. Ale w tym ontologicznym kontekście jest zupełnie niejasne, jak stosuje się zwrot "bardziej przypomina". Porównując historyczne teorie, nie mamy poczucia, iż ich ontologie zbliżają się do pewnej granicy: pod pewnymi istotnymi względami teoria względności Einsteina bardziej przypomina fizykę Arystotelesa niż Newtona (1970c, § 5).
Naukowcy pracujący w ramach różnych macierzy dyscyplinarnych nie tyle wypowiadają mniej lub bardziej niezgodne twierdzenia o tym samym, co – w sposób niemożliwy do oddania słowami – mówią coś innego o czymś innym.
BIBLIOGRAFIA
Książki i artykuły Kuhna
(1957) The Copernican Revolution, Harvard UP, Cambridge. Wyd. pol. Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach myśli, tłum. S. Amsterdamski, WN PWN 1966, Prószyński i S-ka 2005.
(1962) The Structure of Scientific Revolutions, Chicago UP. Wyd. pol. Struktura rewolucji naukowych, tłum. H. Ostromęcka, WN PWN 1968; tłum. popr. Aletheia 2001.
(1970a) Postscript-1969, w: The Structure of Scientific Revolutions, wyd. 2, s. 174–210. Wyd. pol. Posłowie z 1969 r. do Struktury rewolucji naukowych, tłum. A. Olech, Zagadnienia Naukoznawstwa 1977, 13, s. 94–115; tłum. J. Nowotniak w wyd. Aletheia 2001.
(1970b) "Logic of Discovery or Psychology of Research?" w: Criticism and the Growth of Knowledge, I. Lakatos, A. Musgrave (red.), Cambridge UP, s. 1–22. Wyd. pol. "Logika odkrycia naukowego czy psychologia badań?" w przekładzie (1977) s. 370–405.
(1970c) "Reflections On My Critics" w: Criticism and the Growth of Knowledge, s. 231–278. Wyd. pol. "Odpowiedź moim krytykom" w przekładzie Kuhn (2000), s. 117-162.
(1974) "Second Thoughts on Paradigms" w: The Structure of Scientific Theories, F. Suppe (red.), Illinois UP 1974, s. 459–482. Wyd. pol. "Raz jeszcze o paradygmatach" w przekładzie Kuhn (1977) s. 406–439.
(1976) Theory-Change as Structure-Change: Comments on the Sneed Formalism, Erkenntnis 10, s. 179–199. Wyd. pol. "Zmiana teorii jako zmiana struktury. Uwagi o formalizmie Sneeda" w przekładzie Kuhn (2000), s. 163-179.
(1977) The Essential Tension. Selected Studies in Scientific Tradition and Change, Chicago UP. Wyd. pol. Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, tłum. S. Amsterdamski, PIW 1985. (Zbiór artykułów z lat 1959–1976 i po raz pierwszy ogłoszony tekst "Obiektywność, sądy wartościujące i wybór teorii" , s. 440-466).
(1978) Black Body Radiation and the Quantum Discontinuity, 1894–1912, Oxford UP.
(1980) The Halt and the Blind: Philosophy and History of Science, The British Journal for the Philosophy of Science 31, s. 181–192.
(1983a) "Rationality and Theory Choice", Journal of Philosophy 80, s. 563–571. Wyd. pol. "Racjonalność a wybór teorii" w przekładzie Kuhn (2000), s. 191-197.
(1983b) "Commensurability, Comparability, Communicability" w: P. S. A. 1982, t. 2, P. D. Asquith, T. Nickles (red.), s. 669–688. Wyd. pol. "Współmierność, porównywalność, komunikowalność" w przekładzie Kuhn (2000), s. 35-56.
(1987) "What Are Scientific Revolutions?" w: The Probabilistic Revolution, t. 1: Ideas in History, L. Krüger, L. J. Datson, M. Heidelberger (red.), MIT Press, s. 7–22. Wyd. pol. "Czym są rewolucje naukowe?" w przekładzie Kuhn (2000), s. 17-33.
(1988) "Possible Worlds in History of Science" w: Possible Worlds in Humanities, Arts and Sciences, S. Allen (red.), de Gruyter, s. 9–32. Wyd. pol. "Możliwe światy w historii nauki" w przekładzie Kuhn (2000), s. 57-85.
(1991) "The Road Since Structure" w: P. S. A. 1990, t. 2, A. Fine, M. Forbes, L. Wessels (red.), s. 3–13. Wyd. pol. "Droga po 'Strukturze'" w przekładzie (2000), s. 87-99.
(1993) "Afterwords" w: World Changes: Thomas Kuhn and the Nature of Science, P. Horwich, (red.), MIT Press, s. 311–341. Wyd. pol. "Repliki" w przekładzie (2000), s. 207-231.
(2000) The Road Since "Structure", J. Conant i J. Haugeland (wyd.), Chicago UP. Wyd. pol. Droga po "Strukturze", tłum. S. Amsterdamski, Sic! 2003. (Eseje filozoficzne z lat 1970–1993 oraz wywiad-rzeka z Kuhnem, tamże pełna bibliografia jego prac).
Opracowania
Jodkowski K. (1990) Wspólnoty uczonych, paradygmaty i rewolucje naukowe, Wyd. UMCS. (Z bardzo obszerną bibliografią przedmiotu).
Motycka A. (1980) Relatywistyczna wizja nauki. Analiza krytyczna koncepcji T. S. Kuhna i S. E. Toulmina, Ossolineum.
Motycka A. (1984) Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: Filozoficzny spór o naukę, Ossolineum.
reprezentatywna bibliografia opracowań anglojęzycznych zob. Thomas Kuhn w The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Literatura uzupełniająca
Barnes B. (1974) Scientific Knowledge and Sociological Theory, Routledge and Kegan Paul.
Bloor D. (1976) Knowledge and Social Imagery, Routledge and Kegan Paul.
Hanson N. R. (1958) Patterns of Discovery: An Inquiry into the Conceptual Foundations of Science, Cambridge UP.
Lovejoy A. O. (1936) The Great Chain of Being. A Study of the History of an Idea, Harvard UP. Wyd. pol. Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, tłum. A. Przybysławski, Wyd. KR 1999.
Mocny program socjologii wiedzy (1993) wybór B. Barnes i D. Bloor, wstęp E. Mokrzycki, tłum. Z. Jankiewicz, J. Niżnik, W. Szydłowska, M. Tempczyk, Wyd. IFiS PAN. (Antologia tekstów).
Polanyi M. (1958) Personal Knowledge. Towards a Post-Critical Philosophy, Routledge.
Polanyi M. (1966) The Tacit Dimension, Routledge.
Scientific Revolutions (1981) I. Hacking (wyd.), Oxford UP. (Reprezentatywna antologia).
Toulmin S. (1961) Foresight and Understanding: An Enquiry into the Aims of Science, Indiana UP.
Whorf B. L. (1956) Language, Thought, and Reality. Selected Writings of Benjamin Lee Whorf, J. B. Carroll (wyd.), MIT. Wyd. pol. Język, myśl i rzeczywistość, tłum. T. Hołówka, PIW 1982. (Wydany pośmiertnie zbiór artykułów z lat 1927–1942).