strona główna

Wojciech Sady

Wczesne fazy rozwoju judaizmu

z: Dzieje religii, filozofii i nauki: od Talesa z Miletu do Mahometa, Marek Derewiecki 2010

1. Geneza historycznych ksiąg biblijnych
2. Opowieści biblijne: od stworzenia świata do niewoli egipskiej
3. Prawo mojżeszowe
4. Opowieści biblijne: od Jozuego do niewoli babilońskiej
5. Nauczanie Zaratusztry
6. Ezechiel, Deuteroizajasz i powstanie judaizmu
7. Rozpacz Hioba

Wprowadzenie to ma dwojaki charakter. Z jednej strony jest to relacja o tym, co na temat powstania Biblii – zwanej „hebrajską”, by odróżnić ją od księgi używanej przez chrześcijan, zawierającej dodatkowo Nowy Testament – wiadomo na podstawie badań o charakterze naukowym. Uzupełnia ją zarys historii i doktryny zaratusztryzmu, który wywarł, jak się wydaje, decydujący wpływ na ukształtowanie się doktryny judaistycznej w VI i V w. p.n.e. Z drugiej przedstawia się same opowieści biblijne i zawarte w nich wierzenia. Niezależnie bowiem od tego, na ile dosłownie rozumiany tekst jest prawdziwy, niesie on przesłanie stanowiące jeden z filarów cywilizacji Zachodu.

1. Geneza historycznych ksiąg biblijnych

Poza Biblią nie mamy prawie żadnych starożytnych tekstów – egipskich, asyryjskich i innych – z którymi zawarte na jej kartach opowieści dałoby się porównać, aby stwierdzić, na ile są prawdziwe. Palestyna leżała na obrzeżach wielkich imperiów ówczesnego świata: Egiptu z jednej strony, a (kolejno) Asyrii, Babilonu i Persji z drugiej, a jako odległa prowincja nie stanowiła przedmiotu zainteresowań kronikarzy.

Wykopaliska archeologiczne, prowadzone od dziesięcioleci w tych rejonach, zdają się nie potwierdzać opowieści biblijnych – choć ich wyniki trudno uznać za ostateczne. Skoro pewności nie ma, oprę się na hipotezie, która – w świetle zgromadzonych danych – wydaje się najbardziej prawdopodobna.

Najstarszym znaleziskiem zawierającym słowo „Izrael” jest stela, na której egipski faraon Merenptah (1216-1206 p.n.e.), wyliczając swoje zwycięstwa, oznajmiał m.in.: „Izrael jest zniszczony, jego nasienie nie istnieje” (lub: „nie zasieje już ziarna”). W tym okresie przez teren Palestyny biegł pas egipskich fortyfikacji, zwany Drogą Horusa. Egipcjanie stracili kontrolę nad tym obszarem w X w. p.n.e. i wtedy zaczęły tam wkraczać rozmaite plemiona, a wśród nich Izraelici. W trakcie krwawych walk – autorzy ksiąg biblijnych z dumą opisują rzezie, dokonywane przez ich rodaków na Amonitach, Moabitach, Edomitach i innych ludach – stworzono na obszarze żyznych ziem wokół jeziora Genezareth państewko Izrael, zamieszkane przez około sto tysięcy ludzi. Jeden z jego pierwszych władców miał, być może, na imię Dawid. Pustynny teren, rozciągający się na zachód od Morza Martwego, gdzie znajdowała się miejscowość o nazwie Jerozolima, pozostawał prawie bezludny, niemniej i tam powstało z czasem państewko Juda, zamieszkane przez kilkanaście tysięcy ludzi.

W IX i VIII w. p.n.e. w Judzie spisano opowieść o dziejach narodu, którego opiekunem było bóstwo o imieniu Jahwe. Lubiło zapach spalanych na jego cześć zwierząt, cechowała je zazdrość, okrutnie reagowało gdy Judejczycy (Żydzi) zwracali się do innych bóstw. Tekst ten nosi dziś nazwę „jahwistycznego” (J).

Z VIII w. p.n.e. pochodzi tekst „elohistyczny” (E), który – na co wskazują używane w nim nazwy miejscowości – powstał w Izraelu. Jego bohaterem był bóg określany mianem Elohim. (El, il, ilah to ogólnosemickie określenia bóstwa; elohim to liczba mnoga od el; użycie liczby mnogiej nie doczekało się zadowalającego wyjaśnienia. W większości polskich przekładów Elohim oddaje się słowem „Bóg”.) W porównaniu z Jahwe, Elohim miał o wiele mniej cech antropomorficznych, z większą też wyrozumiałością reagował na przejawy ludzkich słabości.

Do obu opowieści, na co wskazują analizy używanego w nich języka, włączono przechowywane od wieków w tradycji ustnej teksty pieśni (np. Pieśń Dobory z 5 rozdziału obecnej Księgi Sędziów) i błogosławieństw, a także dokumenty o nieznanym, może obcym, pochodzeniu (np. rozdział 14 Księgi Rodzaju).

W 721 r. p.n.e. – o czym wiemy zarówno z Biblii, jak i z kronik asyryjskich – królestwo Izraela upadło. Większość mieszkańców uprowadzono do zwycięskiej Asyrii, część znalazła schronienie w Judzie. Ludność Jerozolimy, którą według wykopalisk zamieszkiwało wcześniej jakieś dwa tysiące ludzi, wzrosła szybko do kilkunastu tysięcy.

W tym okresie zarówno w Izraelu, jak i w Judzie, Izraelici czcili, według opowieści biblijnych potwierdzonych znaleziskami archeologicznymi, wielu bogów. Panujący w Jerozolimie w latach 728-699 król Ezechiasz, z którym współpracował prorok o imieniu Izajasz, zaczął burzyć świątynie i ołtarze bóstw uznanych za „obce”. Pozostawił jedynie Świątynię Jahwe – o której nie wiadomo, kto i kiedy ją zbudował. Działania Ezechiasza, jak czytamy w Biblii, nie były udane i wkrótce po jego śmierci powrócono do politeizmu. Kolejne reformy religijne, mające uczynić z Jahwe jedynego boga czczonego przez Izraelitów, przeprowadził po 622 r. p.n.e. król Jozjasz. Zaczęło się ponoć od odnalezienia w murach odbudowywanej Świątyni Księgi Prawa. Co to była za księga, nie wiadomo, wszystko natomiast wskazuje na to, że za czasów Ezechiasza lub nieco później spisano tekst zwany deuteronomicznym (D), wyróżniający się patetycznym i kaznodziejskim stylem.

Podstawowym sposobem oddawania Bogu czci miało być, według tekstów J, E i D, składanie ofiar, polegających przede wszystkim na spalaniu na ołtarzach ciał zwierząt. Ale podczas gdy źródła jahwistyczne i elohistyczne pozwalają składać ofiary każdemu i w dowolnym miejscu, to tekst deuteronomiczny zezwala na to jedynie kapłanom i wyłącznie w Świątyni.

Chyba w tej epoce połączono źródła J, E i D w jeden tekst. Uczyniono to nie dbając o pełne uzgodnienie wątków narracyjnych. Zachowano zarówno imię Jahwe, jak i Elohim, tworząc tu i ówdzie zbitkę Jahwe-Elohim (oddawaną zwykle po polsku słowami Pan Bóg). Oba boskie imiona miały odtąd funkcjonować jako różne określenia tej samej istoty – boga czczonego przez Izraelitów. W tych warstwach tekstu biblijnego nie da się jeszcze odnaleźć monoteizmu: ostrzega się, że Jahwe-Elohim zsyła straszliwe kary na tych Izraelitów, którzy składają ofiary obcym bogom, tu i ówdzie podkreśla się, iż jest potężniejszy niż bogowie innych narodów, ale brak wyraźnych twierdzeń, że jest Bogiem jedynym. Jahwe-Elohim oczekiwał od Izraelitów, jako swego Narodu Wybranego, posłuszeństwa Prawu, które dla nich – i tylko dla nich – ustanowił.

W 587 r. p.n.e. wojska babilońskie zdobyły i zburzyły Jerozolimę, zaś tych Izraelitów, którzy wcześniej nie uciekli do Egiptu, deportowano do Mezopotamii. Kilkadziesiąt lat później Persowie, pod wodzą Cyrusa Wielkiego, rozbili państwo nowobabilońskie, a wtedy część przesiedleńców powróciła do ojczyzny. Odbudowano Świątynię i znów zaczęto składać Jahwe ofiary ze zwierząt. Chyba w kręgach świątynnych powstały w ciągu V w. p.n.e. teksty zwane „kapłańskimi” (P). Boga określa się w nich słowem Elohim. Wyłączne prawo składania ofiar przyznaje się w nich potomkom Aarona (co było chyba wyrazem toczącej się wówczas walki o wpływy religijne i polityczne). Teksty P połączono z tekstami ze źródeł J, E, i D i w ten sposób przed 400 r. p.n.e. powstała opowieść o dziejach Narodu Wybranego, zaczynająca się od stworzenia świata, a kończąca wspomnianym przed chwilą upadkiem Jerozolimy.

Opowieść tę podzielono z czasem na księgi. Pierwszą jest Księga Rodzaju, zaczynająca się od „kapłańskiego” (P) rozdziału 1, dalej teksty jahwistyczne splatają się z kapłańskimi i, być może, elohistycznymi. Podobny charakter ma dwadzieścia parę pierwszych rozdziałów Księgi Wyjścia. Jej końcowe rozdziały, cała Księga Kapłańska i pierwsze rozdziały Księgi Liczb to prawie czysty tekst kapłański. Ze źródła D pochodzi zasadnicza część Księgi Powtórzonego Prawa. Wymienione dotąd teksty wyodrębnia się jako Pięcioksiąg mojżeszowy (lub Torę w wąskim tego słowa znaczeniu), uznawany przez Żydów za najważniejszą część Biblii. Dalej idzie Księga Jozuego, skomponowana przez deuteronomistę na podstawie trudnych do zidentyfikowania źródeł. Księgi Sędziów pochodzą głównie z tradycji E, z domieszkami J i D. Dwie Księgi Samuela to kompilacja J, E i innych jeszcze tekstów. Obie Księgi Królów należą głównie do tradycji D.

Tyle bardzo skrótowych – i niepewnych – objaśnień. A teraz przyjrzyjmy się opowieściom biblijnym w tej postaci, jaką ostatecznie zyskały.

2. Opowieści biblijne: od stworzenia świata do niewoli egipskiej

Księgę Rodzaju otwiera, jak powiedziano, tekst kapłański, zaczynający się od słów:

Na początku Elohim stworzył niebo i ziemię. A ziemia była bezładem i pustkowiem i ciemność była nad powierzchnią otchłani, a tchnienie Elohim unosiło się nad powierzchnią wody. I rzekł Elohim: Niech stanie się jasność. I stała się jasność. I widział Elohim, że dobra jest jasność. I rozdzielił Elohim jasność i ciemność i nazwał Elohim jasność dniem, a ciemność nocą. I był wieczór i był poranek, dzień pierwszy. I rzekł Elohim: Niech powstanie sklepienie pośród wód i oddzieliła się woda od wody. I uczynił Elohim sklepienie i rozdzielił wody, które były poniżej sklepienia, od wód nad sklepieniem. I stało się tak. I nazwał Elohim sklepienie niebem. I był wieczór i był poranek, dzień drugi. I rzekł Elohim: niech się zbiorą wody spod nieba w jedno miejsce i niech się ukaże suchy ląd. I stało się tak. I nazwał Elohim suchy ląd ziemią, a zebrane wody nazwał morzem. [Rodzaju 1,1-10]

W tym tekście zawarty jest obraz świata znany z wierzeń licznych ludów zamieszkujących kraje Żyznego Półksiężyca. Płaska ziemia otoczona jest zewsząd wodami, nad nią znajduje się przestwór powietrzny, a jeszcze wyżej wody, z których zbudowane jest niebo. Czy coś znajduje się pod ziemią, o tym tekst biblijny milczy. Dalej, w rozdziałach 37, 42 i 44, pochodzących ze źródła P, pojawiają się lakoniczne wzmianki o Szeolu, do którego odchodzą umarli – bez żadnych na ten temat wyjaśnień. Księga Hioba (zob. poniżej), napisana w podobnym czasie co teksty kapłańskie, lokuje Szeol pod ziemią, jako miejsce, gdzie umarli obracają się w proch (17,16). W całej Biblii hebrajskiej brak na dobrą sprawę wzmianek o życiu po śmierci: jeśli nawet wśród Izraelitów krążyły w owych czasach jakieś wyobrażenia na ten temat, to pełniły rolę marginalną.

Trzeciego dnia na rozkaz Boga z wód dolnych wyłonił się suchy ląd, który szybko pokryła roślinność. Dopiero czwartego dnia Elohim uczynił na niebie słońce i księżyc. Piątego pojawiły się stworzenia morskie i ptaki. Szóstego stworzył zwierzęta lądowe, a wreszcie,

Rzekł Elohim: uczyńmy ludzi na obraz nasz, podobnych do nas i niech panują nad rybami morskimi i nad ptactwem niebieskim i nad bydłem i nad całą ziemią i nad wszelkimi płazami pełzającymi po ziemi. I stworzył Elohim człowieka na swój obraz, na obraz Elohim stworzył go. [Rodzaju 1,26-27]

Siódmego dnia Elohim odpoczął.

Zaraz dalej [2,4b-3,24] następuje o parę wieków starsza opowieść o stworzeniu świata przez Boga o imieniu Jahwe, do którego późniejsi redaktorzy dodali drugie boskie imię:

Gdy Jahwe-Elohim uczynił ziemię i niebo, a jeszcze nie było żadnego krzewu polnego na ziemi i żadne ziele polne jeszcze nie wyrosło, bo Jahwe-Elohim nie spuścił deszczu na ziemię i nie było człowieka, by uprawiał ziemię. I mgła wzniosła się z ziemi i zrosiła całą powierzchnię. I ulepił Jahwe-Elohim człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nos oddech życia i stał się człowiek istotą żyjącą. I zasadził Jahwe-Elohim ogród w Edenie na wschodzie i umieścił tam człowieka, którego ulepił. [Rodzaju 2,4-8]

Jeśli dosłownie rozumieć zawarte w księgach biblijnych dane, to można policzyć, że Stworzenie nastąpiło około 4000 lat przed Chrystusem (ortodoksyjni Żydzi wskazują rok 3760 p.n.e., na Zachodzie często powtarzała się data 4004.)

Według opowieści J, Jahwe z ziemi uformował Adama (etymologia imienia jest niepewna). Umieścił go w ogrodzie ulokowanym gdzieś w okolicy źródeł Eufratu. Rosły tam m.in. drzewo dające wiedzę o dobru i złu, oraz drzewo dające życie. Jahwe zakazał Adamowi spożywać owoce z pierwszego z nich: „ale z drzewa poznania dobrego i złego nie jedz, bo w dniu, kiedy zjesz z niego, umrzesz” [2,17].

Wkrótce potem Jahwe z żebra Adama uformował kobietę, Ewę. Nie musieli pracować, mając dość pożywienia w ogrodzie, ale żyli niczym zwierzęta, nie zdawali sobie sprawy nawet z tego, że są nadzy. Sytuacja zmieniła się radykalnie, gdy kobieta, namówiona przez węża, złamała zakaz, a pod jej wpływem mężczyzna uczynił to samo: zjedli owoc z drzewa wiedzy. „Nie umrzecie, bo Elohim wie, że w dniu, gdy zjecie z niego, otworzą się wam oczy i będziecie jak Elohim znali dobre i złe” [3,4-5], obiecał wąż (po wiekach utożsamiony z diabłem). Mówił prawdę: nie umarli, ale natychmiast zrozumieli, że są nadzy. Gdy usłyszeli, że Jahwe przechadza się po ogrodzie, ze wstydu schowali się w zarośla. Bóg widząc, co się stało, rzekł:

Oto człowiek stał się jak jeden z nas, zna dobro i zło. Niech teraz nie wyciągnie swej ręki, aby zerwać owoc także z drzewa życia, zjeść go i żyć na wieki. [Rodzaju 3,22]

Chrześcijanie interpretują tę historię w kategoriach grzechu pierworodnego oraz wywołanego nim gniewu Boga. Zdrowy rozsądek podpowiada, że trudno w tym przypadku mówić o grzechu, jako że do chwili zjedzenia owocu pierwsi ludzie nie byli w stanie dokonać wyboru między dobrem a złem świadomie. Sama Księga zdaje się sugerować coś innego: Jahwe przestraszył się potencjalnych konkurentów do panowania nad światem i zawczasu uniemożliwił im dorównanie Mu. Tym bardziej, że mity religijne z tego okresu pełne są opowieści o bogach detronizowanych, a często zabijanych, przez własne potomstwo. Zaś autorzy wczesnych tekstów biblijnych rozumieli podobieństwo między Bogiem a człowiekiem w sensie najzupełniej cielesnym.

Tak czy inaczej, wygnani z raju ludzie musieli w pocie czoła pracować na chleb powszedni. Od razu byli pasterzami i rolnikami (Biblia nic nie wie o okresie gospodarki zbieracko-łowieckiej), a syna Adama i Ewy, Kaina, przedstawia jako budowniczego miasta. Mieli dzieci, które od pierwszego pokolenia walczyły przeciw sobie: Kain, zazdrosny o względy Jahwe – który najwyraźniej wolał ofiary ze zwierząt niż roślin – zabił swego brata Abla. Ale przede wszystkim trwała nieprzyjaźń między ludźmi a Bogiem, który ostro, często okrutnie, interweniował ilekroć mogli mu jakoś zagrozić.

Gdy ze związków Synów Boga (Elohim) – czytamy w tekście kapłańskim, który nie wyjaśnia jednak, o jakie istoty chodzi – i ziemskich kobiet zrodzili się niegodziwi mocarze, Jahwe zniszczył ich zsyłając, około 2500 lat przed Chrystusem, na ziemię Potop: wody zalały ziemię, pokrywając ją warstwą sięgającą ponad szczyty najwyższych gór. Cała opowieść o Potopie jest pełną niekonsekwencji mieszaniną tekstów J i P. Według jahwisty deszcz padał czterdzieści dni, kolejne czterdzieści wody okrywały ziemię, a przez następne dwa tygodnie opadały. Tekst kapłański twierdzi, że całe wydarzenie trwało mniej więcej rok. Według obu opowieści z Potopu ocaleli, w arce zbudowanej na rozkaz Boga, tylko Noe z rodziną, a także zabrane na pokład pary zwierząt. Po tym wydarzeniu Jahwe-Elohim obiecał, że nigdy już ręki na ludzkość nie podniesie – a jako rękojmię rozpiął na niebie tęczę.

Jednak Bóg nadal pilnował, aby ludzie nie stali się zbyt potężni. Gdy podjęli budowę miasta i wieży, która miała sięgać nieba,

Jahwe zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które budowali synowie ludzcy i rzekł: Oto lud jeden i język jeden dla wszystkich, a to dopiero początek ich dzieła. I teraz nie da się ich powstrzymać od niczego, co sobie obmyślą do zrobienia. Zstąpmy więc i pomieszajmy ich języki, aby nie rozumieli jeden drugiego. I rozproszył ich Jahwe stamtąd po całej ziemi i zaprzestali budowy miasta. [Rodzaju 11,5-8]

Wreszcie około 1800 r. p.n.e. Bóg postanowił pojednać się z ludźmi. Nie ze wszystkimi, zrazu tylko z jednym z nich – i jego potomstwem. Wybraniec miał na imię Abram, był wodzem semickiego, pasterskiego plemienia, wędrującego ze stadami między Mezopotamią a Egiptem (gdzie, aby zapewnić sobie bezpieczeństwo, odstąpił swoją piękną żonę, Sarę, faraonowi). Propozycja Jahwe była następująca: będziesz, nosząc odtąd imię Abraham, mnie czcił, a ja będę ci pomagał, w szczególności oddam twemu potomstwu we władanie żyzny obszar między rzeką Jordan a Morzem Śródziemnym – Ziemię Obiecaną. Jakże to, zdziwił się Abraham, skoro moja żona jest bezdzietna, a ma dziewięćdziesiąt lat? Dla Boga to akurat nie stanowiło przeszkody – i Sara urodziła syna Izaaka. (Co doprowadziło do wypędzenia Ismaela, którego Abrahamowi urodziła wcześniej niewolnica Hagar.) Po kilku latach Bóg wystawił Abrahama na próbę: teraz złóż mi swego syna w ofierze. Ten dowiódł wierności i gdyby nie interwencja Boga w ostatniej chwili, zabiłby Izaaka na ołtarzu ofiarnym. Przymierze zostało przypieczętowane.

Jeszcze przed narodzinami Izaaka, Abraham, wraz z kierowanym przez siebie plemieniem, przywędrował do Ziemi Obiecanej. (Wiele podobnych grup semickich, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset osób, przemierzało wówczas kraje Żyznego Półksiężyca. Gdy jednak w Biblii czytamy, że Abraham jeździł na wielbłądach, przeczy to ustaleniom historyków, iż tych zwierząt zaczęto w takich celach używać blisko tysiąc lat później.) Izaak miał synów-bliźniaków, Ezawa i Jakuba. Ten drugi najpierw podstępem pozbawił starszego brata prawa pierworództwa, potem ograbił swego teścia. Nie stanowiło to przeszkody, aby z jego dwunastu synów – których miał równolegle z dwiema siostrami i ich służącymi – wzięło początek dwanaście plemion Izraela. (Imię Izrael zyskał Jakub po tym, jak pewnej nocy – przed spotkaniem po latach z oszukanym Ezawem – zmagał się z samym Bogiem, co przepłacił na resztę życia kalectwem.)

Syn Józef był przez ojca faworyzowany; wreszcie zazdrośni bracia sprzedali go jako niewolnika do Egiptu, ojcu zaś powiedzieli, że nie żyje. Ten tymczasem, z bożą pomocą, zaczął robić nad Nilem wielką karierę. Wyjaśniwszy proroczy sen faraona – o siedmiu krowach tłustych i siedmiu chudych – Józef nie tylko odzyskał wolność, ale wyniesiony został na wysokie stanowisko w państwie. Gdy nastało przewidzianych siedem lat nieurodzaju, jego rodzina przybyła w poszukiwaniu żywności do Egiptu. (Według relacji biblijnej płacili za zboże monetami, tymczasem pierwszych monet, jak twierdzą współcześni historycy, zaczęto używać w VII w. p.n.e.) Nastąpiło wzruszające spotkanie ze starym ojcem i pojednanie ze skruszonymi braćmi. Licząca siedemdziesięciu dorosłych mężczyzn rodzina Izraela zamieszkała nad Nilem.

W Egipcie spędzili w dostatku cztery stulecia, a ich liczba – zgodnie z bożym planem – szybko rosła: w końcu było ich sześćset tysięcy dorosłych mężczyzn. Gdyby podane w Biblii liczby były prawdziwe, stanowiliby bodaj jedną czwartą ludności kraju. Wreszcie faraon (chronologia biblijna wskazuje na czasy panowania Ramzesa II, 1301-1234 p.n.e.), zaniepokojony tym, że mogą od wewnątrz stanowić zagrożenie dla suwerenności Egiptu, wtrącił ich w niewolę, a nawet rozkazał, by zabijano wszystkie hebrajskie niemowlęta płci męskiej.

W ciągu czterystu trzydziestu lat spędzonych w Egipcie Izraelici zapomnieli, jak się wydaje, o Jahwe, który zawarł przymierze z ich praojcem, Abrahamem. Bóg jednak o nich nie zapomniał i gdy zagroziła im biologiczna zagłada, włączył się w bieg wydarzeń, opisanych w Księdze Wyjścia.

3. Prawo mojżeszowe

Hebrajski chłopiec, w wyniku osobliwego zbiegu okoliczności, został adoptowany przez córkę faraona – co tłumaczy, dlaczego posiadał egipskie imię: Moszech (w wersji spolszczonej: Mojżesz). Zachował pewien kontakt ze rodakami, jednocześnie chłonął kulturę Egiptu, ta zaś nieco wcześniej przeszła przez bardzo interesujący epizod, który mógł wpłynąć na dalszy bieg wydarzeń.

Faraon Amenhotep (Amenofis) IV (ok. 1364-1346) zdetronizował tradycyjnych bogów politeistycznej religii egipskiej i wprowadził monoteizm, ogłaszając Atona – na cześć którego zmienił imię na Echnaton – Bogiem jedynym. Aton, stwórca nieba i ziemi, miał być Bogiem wszechwiedzącym, pełnym dobroci opiekunem wszystkich stworzeń, swoją wolę realizującym za pomocą Słowa. Po śmierci Echnatona powrócono do politeizmu, a kult Atona został nad Nilem zakazany. Twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud, w swej książce o Mojżeszu twierdził, że był on faktycznie Egipcjaninem ze znakomitego rodu, który wyklętą we własnej ojczyźnie religię przekazał Izraelitom. Trudno jednak tę hipotezę pogodzić z faktem, że potomkowie Abrahama przez kilka następnych stuleci chyba nie byli monoteistami. Teksty biblijne w ich najstarszej warstwie raczej uznają istnienie innych bogów, podkreślają natomiast, że tylko jednego z nich – i może najpotężniejszego – wolno czcić Izraelitom. (Tego typu pogląd określany jest mianem henoteizmu. Warto podkreślić, że sam Jahwe mówi we wczesnych tekstach biblijnych o sobie nie jako o bogu po prostu, ale jako o Bogu Izraela, wyróżnionym – wśród innych bogów? – przez to, że doznaje czci od swego narodu.)

Dorosły już Mojżesz, broniąc swego rodaka, zabił Egipcjanina, a gdy rzecz się wydała, uciekł do obcego kraju. Tam ożenił się i miał syna. Pewnego dnia pasł stada swego teścia, gdy zobaczył na pustyni płonący krzew, który jednak się nie spalał. Zdziwiony podszedł bliżej.

Gdy Jahwe zobaczył, że zbliża się, Elohim zawołał do niego z krzaka i rzekł: Mojżeszu! Mojżeszu! Odpowiedział: Oto ja. I powiedział: Nie zbliżaj się tutaj. Zdejmij twoje sandały z twoich nóg, gdyż to miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą. [Wyjścia 3,4-5]

Dalej głos dobiegający z ognia wyjaśnił, że jest Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba, a na widok cierpień swego ludu postanowił zstąpić, aby go ocalić. Mojżesz ma wrócić do Egiptu i wyprowadzić Naród Wybrany z niewoli.

I powiedział Mojżesz do Elohim: Oto ja przyjdę do synów Izraela i powiem im: Bóg waszych ojców posłał mnie do was, a odpowiedzą mi: Jakie jest jego imię? Co im powiem? I powiedział Elohim do Mojżesza: jestem, który jestem (ehjeh aser ehjeh). I powiedział: Tak powiesz do synów Izraela: Jestem przysłał mnie do was. I powiedział jeszcze Elohim do Mojżesza: Tak powiesz do synów Izraela: jhwh, Bóg (alohe) waszych ojców, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba posłał mnie do was. [3,13-15]

W tekstach hebrajskich z tego okresu nie używano samogłosek, ale wymowa tetragramu jhwh powinna chyba brzmieć: Jahwe. Może znaczyło to „bóg wiatru i burzy”, może „wiecznie płynący”, a może „Bóg istniejący” (hawah, hajah znaczy „być”, „istnieć”).

Mojżesz wrócił do swoich, przełamał ich obawy i zażądał od faraona, by pozwolił Izraelitom udać się na pustynię w celu złożenia ofiar. Gdy ten odmówił, na Egipt spadło kolejno dziesięć plag. Cały kraj pogrążył się w (egipskich) ciemnościach, woda zamieniła się w krew, wystąpiła gigantyczna plaga żab itd. Faraon ustąpił, gdy pewnej nocy zginęli wszyscy najstarsi synowie w każdej rodzinie egipskiej, w tym następca tronu, i wszystkie pierworodne zwierzęta. (Źródła egipskie o tym milczą i w ogóle żadne dane archeologiczne nie potwierdzają prawdziwości relacji zawartych w Księdze Wyjścia.)

Wcześniej, za radą Jahwe, Izraelici pożyczyli od swoich egipskich sąsiadów srebrne i złote naczynia, a także szaty. Uchodząc zabrali to wszystko ze sobą. Mało tego, okazało się, że wcale nie idą na parę dni na pustynię, ale uciekają z Egiptu. Faraon ruszył za nimi na czele wojska. Gdy dotarli nad brzeg Morza Czerwonego, Jahwe zepchnął wody porywistym wiatrem, tak że Izraelici przeszli na drugą stronę po suchym lądzie. Gdy Egipcjanie ruszyli za nimi, wody powróciły zatapiając całe wojsko – a Naród Wybrany znalazł się bezpieczny na półwyspie Synaj.

Tam Mojżesz wszedł na szczyt jakiejś góry – i przez czterdzieści dni rozmawiał z Bogiem. Górę na ten czas spowijał dym, ziemia trzęsła się, rozlegały się grzmoty. Jahwe-Elohim wyjaśnił Mojżeszowi warunki Przymierza: będę sprzyjał swemu ludowi i jego potomstwu pod warunkiem przestrzegania moich przykazań, za ich łamanie zaś będę karał nie tylko winowajców, ale też ich potomstwo. (Chodziło o kary i nagrody doczesne, o życiu pośmiertnym nie było mowy.) Najważniejsze przykazania Bóg wypisał na kamiennych tablicach. Istnieją w Księdze Wyjścia dwa teksty przymierza. Starszy, ale też zredagowany parę stuleci po rzekomym wyjściu z Egiptu, znajduje się w rozdziale 34:

Strzeż się, abyś nie zawierał przymierza z mieszkańcami tej ziemi, do której wejdziesz, aby nie było to dla ciebie pułapką. Lecz zburzcie ich ołtarze i potłuczcie ich posągi (...). Bo nie będziesz oddawał pokłonu innemu bogu, gdyż Jahwe (...) jest bogiem (el) zazdrosnym. (...) Bogów odlanych [z metalu] nie zrobicie sobie. Przestrzegaj Święta Przaśników (...). Każdy pierworodny należy do mnie (...). Sześć dni pracuj, a w dniu siódmym odpoczywaj (...). Ustanowisz sobie Święto Tygodni (…) oraz Święto Plonu (...). Trzy razy w roku pojawi się każdy twój mężczyzna przed obliczem Pana, Jahwe, boga Izraela. (…) Nie rozlewaj z kwasem krwi mojej ofiary, a ofiara paschalna nie ma pozostać przez noc aż do rana. Najwcześniejsze z pierwocin ziemi twojej przyniesiesz do domu Jahwe, twego Boga. Nie będziesz gotował koźlęcia w mleku jego matki. [Wyjścia 34,12-26]

Jeszcze późniejszy jest tekst sztucznie wstawiony do rozdziału 20:

Nie będziesz miał innych bogów (elohim) przed obliczem moim. Nie zrobisz sobie posągu ani żadnego obrazu tego, co na niebie wysoko i na ziemi nisko i co w wodzie pod ziemią; nie będziesz się im kłaniał i nie będziesz im służył, bo ja, Jahwe, twój bóg, jestem bogiem zazdrosnym, karzącym występki ojców na synach, na wnukach i na prawnukach tych, którzy mnie nienawidzą, a świadczącym miłosierdzie tysięcznym [pokoleniom] tych, którzy mnie miłują i przestrzegają moich praw. Nie będziesz wzywać imienia Jahwe, twego Boga, na próżno (...). Pamiętaj o dniu szabatu, aby go święcić. Sześć dni będziesz pracował (...). Ale siódmy dzień jest szabatem dla Jahwe, twojego boga, nie będziesz [wtedy] wykonywał żadnej pracy (...). Czcij ojca swego i matkę swoją (...). Nie będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Nie będziesz świadczył fałszywie przeciw bliźniemu twemu. Nie będziesz pożądał domu bliźniego swego, nie będziesz pożądał żony bliźniego swego, i sługi jego, i służebnicy jego, i jego wołu, i jego osła, ani niczego, co jest bliźniego twego. [Wyjścia 20,3-17]

Podczas nieobecności Mojżesza lud, zdezorientowany jego zniknięciem, wykonał sobie z metalu posąg boga – zapewne takiego, jakiego czcili w Egipcie – w formie cielca i oddał mu cześć. Na ten widok schodzący z góry prorok potłukł w napadzie złości kamienne tablice. Choć lud jeszcze nie znał reguł przekazanego Mojżeszowi Prawa – zakazującego sporządzania posągów bóstw – Jahwe wyznaczył straszliwą karę:

Niech każdy przypasze miecz. I przemierzajcie obóz, od bramy do bramy, i niech każdy zabija swego brata i swego przyjaciela i swego krewnego. Lewici postąpili według słowa Mojżesza. W tym dniu padło z ludu około trzech tysięcy mężów. [32,27-28]

(To, że rzezi dokonali Lewici, zdaje się świadczyć o tym, że przytoczone wersety pochodzą z V w. p.n.e.) Kopię potłuczonych tablic – o czym opowiada właśnie rozdział 34 – Mojżesz wykonał samodzielnie. Umieszczono ją w skrzyni, zwanej Arką Przymierza, która odtąd towarzyszyła Izraelitom w wędrówkach. Inne prawa, ustalone przez Boga dla Narodu Wybranego – ich liczbę ocenia się na ponad sześćset – spisane są w księgach Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa.

Religia Izraelitów w tamtych czasach – trzeba pamiętać, że większość praw faktycznie spisano w VI lub V w. p.n.e. – koncentrowała się wokół rytuału ofiarnego. Ofiary najczęściej polegały na spalaniu na ołtarzach zwierząt, w całości bądź w części. Jedne miano składać regularnie, zwłaszcza podczas świąt, jako wyraz czci; inne miały zjednać łaskę Boga w potrzebie (sprowadzić deszcz, uleczyć z choroby, zapewnić zwycięstwo w bitwie); jeszcze inne łagodziły gniew Boga wywołany złamaniem praw; osobliwy rodzaj ofiar miał usuwać rytualną nieczystość (np. składały je kobiety po każdej miesiączce). Jahwe dokładnie określił sposoby sprawowania ofiar i wymagał pod tym względem skrupulatności: gdy dwaj synowie Aarona – którego, na polecenie Jahwe, Mojżesz namaścił na pierwszego arcykapłana – ofiarowali „ogień obcy, którego im nie nakazał, wtedy od Jahwe wyszedł ogień i spalił ich, tak że pomarli przed Jahwe” [Kapłańska 10,1-2]. (W takich fragmentach łatwo odnaleźć echa toczącej się w VII w. p.n.e. – gdy powstawały teksty D – walki o wpływy i przywileje między rodami kapłańskimi.)

Szczególną rolę odgrywało święcenie szabatu, który pierwotnie oznaczał każdy dzień odpoczynku. Widocznym znakiem przymierza stało się obrzezanie, któremu mieli odtąd poddawać się wszyscy mężczyźni izraelscy (ten zabieg usunięcia napletka wykonywano najczęściej w ósmym dniu życia niemowlęcia). Ogromną wagę przykładano do przestrzegania osobliwych przepisów dietetycznych, zwłaszcza do unikania spożywania krwi, określanej słowem nefesz. Szereg reguł miało łagodzić obyczaje w obrębie narodu, uczyć pokojowego rozwiązywania konfliktów oraz solidarności z bezradnymi i dotkniętymi przez los.

Innych narodów Prawo nie dotyczyło: najlepiej było je wymordować lub uczynić niewolnikami Izraela. Przez następnych parę stuleci Jahwe będzie występował na kartach Biblii jako typowe bóstwo ludów koczowniczych, toczących każde z każdym bezwzględną walkę o dostęp do pastwisk czy źródeł wody. W takiej sytuacji zabicie obcego nie tylko nie jawiło się jako zło, ale dodatkowo spotykało się z pochwałą bóstwa opiekuńczego. A jego gniew wzbudzało zawieranie z obcymi sojuszy lub związków małżeńskich między członkami różnych plemion.

4. Opowieści biblijne: od Jozuego do niewoli babilońskiej

Po śmierci Mojżesza przywództwo nad Narodem Wybranym miał objąć Jehoszua, zwany po polsku Jozue (aby nie mylił się z założycielem chrześcijaństwa). Deuteronomiczna Księga Jozuego opowiada o ataku na Ziemię Obiecaną – Kanaan – który rozpoczął się od (cudownego) zdobycia Jerycha i wymordowania jego mieszkańców. (Wyniki badań archeologicznych przeczą jednak temu, by w okresie wskazanym w Biblii Jerycho w ogóle istniało.) Później nastąpiło pasmo triumfalnych zwycięstw, odniesionych z pomocą Jahwe (który np. podczas bitwy pod Gibeonem raził nieprzyjacielskie wojska z nieba ogromnymi kamieniami). Zdobyty kraj został podzielony między poszczególne plemiona.

A jednak następująca zaraz potem elohistyczna Księga Sędziów nie tylko przeczy temu, aby podbój zakończył się w czasach Jozuego, ale opisuje klęski, jakie zaczęły spadać na Izraelitów. Tłumaczy je religijnymi odstępstwami Narodu Wybranego: synowie izraelscy „zapominali o Jahwe, Bogu swoim, a służyli baalom i aszerom” [Sędziów 3,7]. To znaczy, oddawali cześć bogom innych ludów. (Zaczęli nawet, o czym Biblia donosi ze zgrozą, spalać na ołtarzach własne dzieci.)

Czciły bogów obcych zwłaszcza plemiona mieszkające na północy, gdzie pada dużo deszczu, a ziemia jest żyzna – i gdzie najeźdźcy szybko przeszli od wędrownego do osiadłego trybu życia. Koczowniczego boga Jahwe chętnie więc zamienili na baali, rolniczych bogów płodności i urodzaju. Ci mieszkający w Jerozolimie i na skalistych pustyniach wokół, w większym stopniu zachowując dawne formy życia, częściej dochowywali wierności bogu, który jakoby wyprowadził ich z niewoli egipskiej.

Współdziałanie (dwunastu według Biblii) plemion Izraela zapewnić mieli sędziowie. Przede wszystkim jednak ci bogobojni mężowie łagodzili gniew Jahwe wywołany religijnymi odstępstwami Narodu Wybranego:

Zaczęli Izraelici czynić zło w oczach Jahwe i służyli baalom. Opuścili Jahwe, boga ojców swoich (...) i poszli za bogami ludów sąsiednich (...) i kłaniali się im (...). Wtedy zapłonął gniew Jahwe na Izraela (...) wydał ich na łup okolicznych nieprzyjaciół (...). Wtedy Jahwe wzbudzał sędziów (...). Jahwe był z sędzią i wybawiał ich z rąk nieprzyjaciół, póki żył sędzia (...). Lecz po śmierci sędziego odwracali się i czynili jeszcze gorzej niż ich ojcowie, szli za obcymi bogami, służąc im i oddając pokłony. [Sędziów 2,11-19]

Księgi Samuela opowiadają najpierw o działalności ostatniego z sędziów, Samuela. Pod jego wodzą i przy pomocy Jahwe – który „zagrzmiał tego dnia głosem wielkim” [I Samuela 7,10] – Izraelici pokonali Filistynów. Później, na rozkaz Jahwe, Samuel namaścił pierwszego króla izraelskiego, Saula. Saul w trakcie nieustannych wojen gorliwie wykonywał przekazywane mu przez Samuela rozkazy Jahwe. Pierwsze nieposłuszeństwo zapoczątkowało upadek władcy. Polecenie – podobne do wielu innych – brzmiało: „Idź i pobij Amaleków (...) nie lituj się nad nimi, ale zabij mężczyzn i kobiety, dzieci i niemowlęta, woły i owce, wielbłądy i osły” [15,3]. Zostało gorliwie wypełnione w odniesieniu do ludzi, ale nie do zwierząt: najlepsze sztuki zwycięzcy zachowali dla siebie. Jahwe natychmiast pożałował, że uczynił Saula królem nad Izraelem, a na jego rozkaz Samuel namaścił na króla Dawida.

Dawid szybko zdobył sławę pokonując – z bożą pomocą – słynnego filistyńskiego rycerza, Goliata. Czas jakiś działał jako niezależny watażka, również kondotier u Filistynów. „Ilekroć Dawid uderzał na jakiś kraj, zabijał wszystkich mężczyzn i kobiety, zabierał też [tym razem Jahwe nie zgłaszał zastrzeżeń] owce, bydło, wielbłądy i szaty” [I Samuela 27,9]. Polityczne rozdarcie znikło, gdy Saul i jego synowie zginęli w bitwie z Filistynami. Przejąwszy władzę, Dawid dokończył podboju Ziemi Obiecanej, zdobywając ok. 1000 r. p.n.e. Jerozolimę. Sprowadzono tam Akrę Przymierza (co uległo opóźnieniu po tym, jak wiozący skrzynię wóz zachwiał się, a gdy pewien człowiek dotknął jej chcąc uchronić przed upadkiem, został natychmiast przez Jahwe zabity.

Biblia wypomina Dawidowi, że – choć posiadał wiele żon i nałożnic – uwiódł Betszebę, żonę jednego ze swych żołnierzy, a jego samego posłał na śmierć. Jahwe, co osobliwe, nigdy Dawida za ten czyn nie ukarał – karę poniosło jedynie zrodzone z nieprawego związku dziecko, które musiało umrzeć. Drugi syn, jaki urodził się ze związku Dawida z Betszebą, otrzymał imię Salomon.

Księgi Królewskie otwiera opowieść o tym, jak po czterdziestu latach panowania nad Izraelem umierający Dawid otrzymał – przekazane przez proroka Natanela – polecenie, aby uczynił Salomona swoim następcą. Salomon, który po objęciu tronu szybko wymordował starszych braci, miał władać krajem rozciągającym się od rzeki Eufrat po wybrzeża Morza Śródziemnego i Egipt. Izraelici i Judejczycy, liczni jak „ziarnka piasku nad brzegiem morza” mieli tam mieszkać bezpiecznie i w dobrobycie. Król zbudował sobie w Jerozolimie wspaniały pałac, a korzystając z poczynionych przez ojca przygotowań wzniósł w Jerozolimie świątynię, w której umieszczono Arkę Przymierza. Pod koniec życia Salomon pobudował jednak w Jerozolimie i okolicach świątynie również dla innych bogów.

Gdy Salomon się zestarzał, żony zwróciły jego serce ku obcym bogom. (...) Poszedł więc Salomon za Asztartą, boginią Sydończyków i za Milkomem, ohydą Ammonitów. Salomon czynił to, co było złe w oczach Jahwe, i nie oddał się Jahwe bez reszty. (...) Salomon wzniósł wówczas wyżynę dla Kemosza, ohydy Moabu, na górze naprzeciwko Jerozolimy, oraz dla Moleka, ohydy synów Ammona. (...) Rozgniewał się Jahwe na Salomona (...) i zakazał mu chodzenia za obcymi bogami, ale nie posłuchał. [I Królewska 11, 4-10]

Przez wzgląd na Dawida, gniew Jahwe nie zwrócił się bezpośrednio przeciw Salomonowi, za karę jednak po śmierci króla państwo rozpadło się, w 929 r. p.n.e., na królestwo północne, Izrael i południowe, Judę. (W Izraelu, twierdzi Biblia, mieszkało dziewięć plemion, w Judzie plemię Judy i resztka wymordowanego niegdyś przez swych rodaków plemienia Benjamina. Kapłańskie plemię Lewitów nie miało własnych ziem.).

W Izraelu rozpowszechnił się politeizm: kolejni królowie czynili „to, co było złe w oczach Jahwe”, czcząc obcych bogów i biorąc za żony kobiety z innych narodów. Władcy Judy raz zwracali się do Jahwe, raz do bogów ludów ościennych.

Warto w tym miejscu dodać komentarz. Wyniki prac archeologicznych dość kategorycznie zaprzeczyły temu, aby w X w. p.n.e. istniały w Jerozolimie jakiekolwiek pałace: była ona wówczas dużą wsią. Nie znaleziono pozostałości po salomonowej Świątyni. Czy należy podejrzewać, iż opowieści o Dawidzie i Salomonie są zmyśleniami? Tak jak są zmyśleniami opowieści o Wyjściu z Egiptu? Cóż, ponad wszelką rozsądną wątpliwość da się stwierdzić, że odpowiednie wydarzenia nie miały miejsca w tej skali, o jakiej czytamy na kartach Biblii. Nie uciekło w XIII w. p.n.e. z Egiptu 600 tysięcy dorosłych mężczyzn. W czasach Dawida nie mogło mieszkać w Izraelu 800 tysięcy, a w Judzie 500 tysięcy wojowników [zob. II Samuela 24,9]. Nie istniało w tej epoce państwo, ze stolicą w Jerozolimie, rozciągające się od Kanaanu po Eufrat. Oczywiście można nadal wierzyć w to, że znad Nilu uciekło niegdyś hebrajskie plemię, liczące kilkaset, może kilka tysięcy osób – tak że te wydarzenia uszły uwadze egipskich kronikarzy. A jeśli przyjmiemy za archeologami, że w Izraelu i Judzie mieszkało w X w. p.n.e. dziesięciokrotnie mniej ludzi niż podają biblijne księgi, to da się nadal wierzyć, że panujący nad tym obszarem lokalni władcy nosili imiona Dawid i Salomon.

Przeciw kultowi obcych bóstw wystąpić mieli prorocy. Nie działali z własnej inicjatywy, ale powoływał ich Jahwe, nie pytając o zgodę.

Jako pierwszy na północy wystąpił w IX w. p.n.e. Eliasz, którego działalność opisana jest w Księgach Królewskich. Piętnował obce wpływy, potwierdzając swoje słowa cudami. Wykorzystując jeden z cudów, doprowadził do wymordowania setek kapłanów baali. Wreszcie na latającym rydwanie został żywcem wzięty do nieba. Jego działalność kontynuował Elizeusz, prorok, z którego nie wolno było żartować nawet małym dzieciom:

A gdy szedł drogą mali chłopcy wybiegli z miasta i naśmiewali się z niego wołając: chodź tu, łysy, chodź tu, łysy. On zaś odwrócił się, spojrzał na nich i przeklął ich w imię Jahwe. Wtedy wyszły z lasu dwa niedźwiedzie i rozszarpały spośród nich czterdzieści dwoje dzieci. [II Królewska 2,23-24]

Elizeusz czynił też cuda ku pożytkowi: uzdrowił trędowatego, ożywił zmarłego chłopca, rozmnażał pokarmy. Z jego inspiracji panujący w Izraelu w latach 841-813 Jehu dokonał wielkiej rzezi kapłanów i wyznawców baali – a jednak władca ów nadal czcił stojące w jego królestwie dwa złote cielce.

Następni prorocy pozostawili po sobie księgi, składające się z poetyckich wizji, zwykle niejasno wyrażonych i chaotycznie zestawionych.

W VIII w. p.n.e., gdy ościenne imperia ograniczyły suwerenność Izraela i Judy, wystąpił Amos, piętnujący społeczne krzywdy i przepowiadający nadejście za karę wroga z północy. W tym samym mniej więcej czasie Ozeasz tłumaczył klęski, jakie spadły na Izrael, religijną niewiernością:

Gdy Izrael był młody, pokochałem go i z Egiptu wezwałem mego syna. Im bardziej ich wzywałem, tym bardziej oddalali się ode mnie, składali ofiary baalom i kadzili bałwanom. (...) Dlatego miecz będzie szalał w ich miastach, zgładzi ich dzieci i zniszczy ich twierdze. [Ozeasza 11,1-6]

Zagrożeni Izraelici nie powinni szukać sojuszników w Egipcie czy w Asyrii, powinni zaś powrócić do czystej wiary w Jahwe – a wtedy On przebaczy i udzieli pomocy:

Jakże mógłbym porzucić (...) ciebie, Izraelu? (...) Nie wyleję mego srogiego gniewu, nie zniszczę znów Efraima, albowiem jestem Bogiem, nie człowiekiem (...). Pójdą za Jahwe, który zaryczy niczym lew (...) i sprawię, że wrócą do swych domów. [11,8-11]

Nie posłuchano ostrzeżeń i w 721 r. p.n.e. wojska asyryjskie wkroczyły do Izraela.

Stało się tak, bowiem synowie izraelscy zgrzeszyli przeciwko Jahwe, bogu swemu, który ich wyprowadził z ziemi egipskiej (...), a czcili obcych bogów i postępowali według zwyczajów tych ludów, które Jahwe wypędził przed nimi (...). Nastawiali sobie słupów i posągów Aszery na każdym wyniosłym pagórku i pod każdym zielonym drzewem. (...) A chociaż Jahwe ostrzegał Izraela i Judę przez wszystkich swoich proroków, (...) oni jednak nie usłuchali. (...) Oddawali też na spalenie swoich synów i swoje córki i uprawiali czarnoksięstwo i wróżbiarstwo (...). Aż Jahwe usunął Izraela sprzed swego oblicza, jak zapowiedział przez wszystkie swoje sługi, proroków. [II Królewska 17, 7-23]

Zgodnie z imperialną tradycją mieszania narodów, ludność kraju deportowano. Na terenach dawnego Izraela osiedlono ludy sprowadzone z dalekich krain. Asyryjczycy – dopowiadają historycy – zachęcali do małżeństw mieszanych, a lud izraelski, pozbawiony ojczystej ziemi i własnej religii nie miał szans na zachowanie narodowej tożsamości. W rezultacie ślad po potomkach dziesięciu z synów Jakuba zaginął. (Czy rzeczywiście po roku 1970 odkryto w Etiopii zaginione plemię Dana, nie mnie sądzić.)

W Judzie również, mimo ponawianych wciąż wysiłków reformatorskich, szerzyły się kulty obcych bogów. W latach ok. 740-700 działał autor 39 pierwszych rozdziałów Księgi Izajasza. Być może za jego namową król Ezechiasz zniszczył świątynie i ołtarze obcych bóstw, a nawet węża wykonanego niegdyś przez Mojżesza.

Izajasz w rewolucyjny sposób traktował zagadnienia moralne. Wcześniej Jahwe oczekiwał od Narodu Wybranego pewnych zachowań zewnętrznych, a także ofiar, które były ważne o ile towarzyszyły im odpowiednie gesty, słowa itd. Izajasz interioryzował kryteria zachowania moralnego: Jahwe nie chodzi o zewnętrzne gesty czy wypowiadane na głos formuły, ale o czystość myśli i uczuć. Ofiara jest nieważna, gdy składa ją człowiek o nieczystym sercu. Kiedy obecne nieszczęścia – był to wszakże okres zagłady Królestwa Izraela i zagrożenia egzystencji Judy – oczyszczą ludzi, ci Izraelici, którzy przetrwają, żyć będą w świecie wolnym od wszelkich niedoli.

Choć grzech wasze będą czerwone jak szkarłat, jak śnieg zbieleją. (...) Jeśli będziecie ulegli i posłuszni, dóbr ziemskich będziecie zażywać, lecz jeśli będziecie trwać w uporze, miecz was wytępi, bo usta Jahwe tak powiedziały. [Izajasza 1,18-20]

„Reszta”, jak pisze prorok, z domu Jakuba nawróci się do Boga Mocnego, a gdy to się stanie:

Jahwe ponownie podniesie swą rękę, aby wykupić resztkę swego ludu, która ocaleje, z Asyrii i z Egiptu (…). Wtedy (…) Efraim nie będzie zazdrościł Judzie, a Juda nie będzie gnębił Efraima. I napadną na tyły Filistynów, razem będą łupić synów Wschodu, (...) a Ammonici będą ich poddanymi. [11,11-14]

Babilon zostanie zniszczony przez Boga:

Nie będzie już nigdy zamieszkany i nie będzie w nim ludzi po wszystkie pokolenia; (...) dzikie zwierzęta będą tam miały swoje legowiska, (...) a dom izraelski będzie władał [innymi ludami] na ziemi Jahwe jako niewolnikami i niewolnicami”. [13,20-14,2]

Dla Izraela, rządzonego przez sprawiedliwego i prawdomównego władcę, nastąpi Złoty Wiek:

Krowa będzie się pasła z niedźwiedzicą, (...) lew będzie karmił się słomą, (...) dziecko włoży rękę do kryjówki żmii. Nie będą krzywdzić ani szkodzić na całej mojej świętej górze, bo kraj się napełni znajomością Jahwe. [11,7-9]

Jeszcze dalej proces interioryzacji religii poprowadził współczesny Izajaszowi prorok Micheasz:

Z czym mam wystąpić przed Jahwe i pokłonić się Bogu najwyższemu? Czy z ofiarami całopalnymi (...)? Czy Jahwe ma upodobanie w tysiącach baranów, w dziesiątkach tysięcy strumieni oliwy? Czy mam dać (...) własne dziecko na oczyszczenie z mojego grzechu? Oznajmiono ci, człowiecze, co jest dobre i czego Jahwe żąda od ciebie: tylko abyś wypełniał Prawo, okazywał miłość bratnią i w pokorze obcował z twoim Bogiem. [Micheasza 6,6-8]

Micheasz piętnował kapłanów biorących pieniądze za posługi religijne, przyjmujących łapówki władców, przekupnych sędziów, oszukujących na wadze kupców, lichwiarzy wpędzających ludzi w niewolę, dzieci nie szanujące rodziców. I dlatego „Syjon będzie zaorany jak pole, a Jeruzalem stanie się kupą gruzu” [3,12]. Równolegle pojawia się w Księdze Micheasza pierwsza chyba zapowiedź mesjańska:

Ty, Betlejemie Efrata, (...) z ciebie mi wyjdzie ten, który będzie władcą Izraela, a pochodzenie jego od najdawniejszych czasów. (...) Będzie stał mocno i będzie pasł w mocy Jahwe (...) i ocali nas od Asyrii (...). Wówczas będzie reszta [potomków] Jakuba między narodami (...) jak lew między zwierzętami leśnymi, (...) gdy wtargnie, to zdepcze i rozszarpie i nikt się nie uratuje. [5,1-7]

Jest też w księgach Izajasza i Micheasza króciutki tekst o rewolucyjnym znaczeniu:

I stanie się w dniach ostatecznych, że góra Domu Jahwe stać będzie mocno jako najwyższa z gór (...), a ludy będą do niej tłumnie zdążać. Przyjdzie wiele narodów mówiąc: Chodźcie, wstąpmy na górę Jahwe, do Domu Boga Jakuba, niech nas nauczy dróg swoich, (...) bo z Syjonu wyjdzie Prawo, a słowo Jahwe z Jeruzalem. (...) I przekują swe miecze na lemiesze, a swoje włócznie na sierpy. Żaden naród nie podniesie miecza przeciw innemu narodowi. [Izajasza 2,2-4; Micheasza 4,1-3]

Skąd się ten tekst w obu miejscach wziął? Nie ma związku między wyrażonymi w nim ideami a pozostałymi częściami ksiąg. Wręcz przeczy on cytowanym przed chwilą zapowiedziom zniszczenia lub zniewolenia innych narodów. Zapewne został wprowadzony przez redaktorów w czasach, kiedy w judaizmie pojawiły się nurty uniwersalistyczne – o czym będzie mowa poniżej.

Z Izajaszem współpracował król Ezechiasz, chwalony przez autora ksiąg za wierność Jahwe. Jego reformy religijne okazały się nietrwałe. Kiedy po 700 r. p.n.e. nastał okres spokoju politycznego, szybko zapomniano o ostrzeżeniach proroków. W Świątyni i na jej dziedzińcu stanęły ołtarze baali. Stanęły też posągi bóstw asyryjskich jako wyraz lojalności w stosunku do imperium.

Zburzono te ołtarze i posągi na rozkaz króla Jozjasza (zm. 609 p.n.e.), po odnalezieniu (być może sfingowanym) w remontowanych murach Świątyni Księgi Prawa. Zburzono też wszystkie ołtarze i świątynie Jahwe z wyjątkiem Świątyni jerozolimskiej i zakazano składania ofiar gdziekolwiek indziej, przyznając wyłączne do tego prawo kapłanom-lewitom.

W 612 r. p.n.e. Babilończycy rozbili Asyrię, po czym, pod wodzą Nabuchodonozora, ruszyli na Egipt. Królestwo Judy stało się lennem babilońskim, przeciw czemu, znęcony obietnicami pomocy egipskiej, zbuntował się król Jojakin. Realista polityczny, prorok Jeremiasz, powołując się na głos Jahwe, występował przeciw włączaniu się w wojnę. Tym razem, wołał, Bóg nie ocali Judy. Zamiast walczyć, trzeba wrócić do czystej wiary, a wtedy Jahwe zawrze Nowe Przymierze – choć tym razem nie z narodem, a z każdym człowiekiem z osobna. Jeremiasz wprowadzał tym samym rewolucyjną ideę, że jednostka nie potrzebuje pośrednictwa kapłanów i składanych przez nich ofiar, aby wejść w kontakt z Bogiem.

Rady polityczne, za które prorok cierpiał prześladowania, okazały się słuszne: Egipt przegrał wojnę, a Jojakin został wzięty do niewoli. Wraz z nim deportowano do Mezopotamii najznakomitszych obywateli i tysiące rzemieślników.

Babilończycy królem w Judei mianowali Sedekjasza, który po dziewięciu latach panowania też – mimo ostrzeżeń Jeremiasza – zbuntował się przeciw swym mocodawcom. Skończyło się przepowiedzianą przez proroka katastrofą. Po półtorarocznym oblężeniu wojska babilońskie zdobyły Jerozolimę. Zburzono mury miasta, Świątynię (jeśli Arka Przymierza naprawdę istniała, to odtąd wszelki ślad po niej zaginął) i wszystkie duże domy. Po czym mieszkańców Judei, z wyjątkiem garstki ubogich rolników – oraz tych, którzy wcześniej uciekli do Egiptu – przesiedlono do Mezopotamii. Jeremiasz, którego król babiloński powitał jako sojusznika, z własnego wyboru pozostał w zrujnowanej Judzie. Do opustoszałych domów i gospodarstw zaczęli napływać Izraelici z sąsiednich krajów. Doszło do bratobójczych walk, wreszcie – wbrew ostrzeżeniom Jeremiasza – większość zbiegła do Egiptu, uprowadzając ze sobą proroka. Tam znów zaczęli składać ofiary obcym bogom, prorok więc przepowiedział im rychłą zagładę. Przewodnia myśl była taka, że, mimo szerzącego się wśród Narodu Wybranego bałwochwalstwa, pozostanie wierna Jahwe Reszta Judy. W związku z tym pojawiło się proroctwo o wielkim w przyszłości znaczeniu:

Sam zgromadzę resztę swego stada ze wszystkich ziem, do których je wygnałem i sprowadzę je na ich pastwisko (...). Oto idą dni, mówi Jahwe, gdy wzbudzę Dawidowi sprawiedliwą latorośl. Będzie panował jako król i mądrze postępował, i będzie wprowadzał na ziemi prawo i sprawiedliwość. Za jego dni Juda będzie wybawiony, a Izrael będzie bezpiecznie mieszkał. A będą go nazywać imieniem: Jahwe naszą sprawiedliwością. [Jeremiasza 23,3-6]

5. Nauczanie Zaratusztry

Nikt nie potrafi dziś ustalić, kiedy miały miejsce opisane w tym rozdziale wydarzenia. Zdaniem jednych, mogło to być w XI w. p.n.e. Inni mówią o początku VI w. p.n.e. Terenem wydarzeń była zapewne północna Persja. Kraj ten właśnie zamieniał się w imperialną potęgę, w związku z czym w spokojne życie pasterzy – do których, jak się wydaje, należał prorok – brutalnie wkroczyli konni wojownicy. Usiłując, być może, zrozumieć przyczyny niepokojów społecznych, dwudziestoletni Zaratusztra (którego, zgodnie z legendą, już jako niemowlę usiłowali zgładzić źli czarownicy) odsunął się od świata, a po dziesięciu mniej więcej latach doznał objawienia. Według tradycji stało się to w 588 r. p.n.e., a więc dwa lata przed zburzeniem Świątyni jerozolimskiej. Zaratusztra miał sześciokrotnie rozmawiać z samym Bogiem – po czym rozpoczął prorocką misję. Po kilku latach nawrócił jednego z lokalnych władców, którego bratanicę pojął za żonę – co umożliwiło nowej religii szybki rozwój.

Niestety, egzemplarze świętej księgi zaratusztryzmu, Awesty, którą sporządzono tylko w kilku egzemplarzach, zostały zniszczone po zdobyciu Persji pod koniec IV w. p.n.e. przez wojska Aleksandra Wielkiego. Na podstawie ocalałych fragmentów do IV w. n.e. rekonstruowano tekst, ale jego spore partie znów przepadły po najeździe Arabów na Persję w VII w. Dziś znamy prawdopodobnie jedną czwartą pierwotnej całości, a ponadto nie wiadomo, co w ocalałej wersji odpowiada wierzeniom pierwotnym. Wiele wskazuje na to, że wchodzące w skład Awesty hymny, czyli Gathy, są dziełem samego Zaratusztry. Jak większość natchnionych tekstów religijnych dopuszczają one rozmaite interpretacje, w szczególności domniemana doktryna pierwotna może być rozumiana albo jako monoteizm, albo jako dualizm. Zacznę od interpretacji monoteistycznej.

Wcześniej czczono w Persji dwojakiego rodzaju bogów: ahurów i dewów. Podobnie określano bóstwa w Indiach w okresie wedyjskim. W Indiach dewów uznano w końcu za bogów, a ahurów za demony, w Persji odwrotnie. Zaratusztra wystąpił z twierdzeniem, że jeden z ahurów, Ahura Mazda (Pan Wszechwiedzy), jest Bogiem najwyższym. Na początku stworzył On dwa duchy bliźniacze. W rezultacie wolnego wyboru jeden stał się Duchem Świętym (Spenta Mainju), drugi Duchem Złym (Angra Mainju). Pierwszy wybrał – w sferze myśli, słów i czynów – to, co dobre, prawdziwe i jasne, drugi wybrał zło, fałsz i ciemność.

O Duchu Świętym w Gathach pisze się jako o synu Ahura Mazdy, który z kolei określany jest mianem Ojca. Jedne teksty przedstawiają Ducha Świętego jako Najświętszego Ducha Ahura Mazdy, utożsamiając ich ze sobą, inne przeczą jednak, by Ojciec i Syn byli jednym i tym samym bogiem.

Siły zła i ciemności nieprzerwanie walczą z tym, co jasne i dobre (Angra Mainju zdaje się być przeciwnikiem raczej Spenta Mainju niż samego Ahura Mazdy). Po obu stronach powstały w związku z tym dwie armie. Armią niebiańską dowodzi sześciu archaniołów. W Gathach przedstawieni są oni raczej jako aspekty Ahura Mazdy, później uczyniono z nich istoty odrębne, wciągnąwszy na listę jako siódmego Spenta Mainju. Następnie stworzeni zostają aniołowie, w tym aniołowie-stróże, opiekujący się poszczególnymi ludźmi. Szatan, Angra Mainju, tworzy analogiczną armię arcydiabłów i diabłów – do tej roli Zaratusztra degraduje bogów tradycyjnej mitologii, dewów, których czczono składając im krwawe ofiary (wyznawcami ich byli, być może, wspomniani powyżej wojownicy).

Ahura Mazda stworzył świat przez swego syna, Ducha Świętego, twierdzi Awesta. Według tradycyjnej perskiej mitologii, przejętej przez wyznawców zaratusztryzmu, płaska ziemia, otoczona pasmem gór, pływa po wodach wypełniających „dno” świata, okrytego od góry półkulistym, kamiennym niebem. Sama ziemia składa się z siedmiu kontynentów, oddzielonych morzami; pośrodku wznosi się wielka góra, Hara, wokół której krążą słońce i księżyc.

Bóg nie stworzył w świecie zła, kłamstwa i ciemności – te są dziełem Ducha Złego. Chyba jednak Angra Mainju nie jest współtwórcą świata. Według wykładni znajdujących się w późniejszych tekstach świat stworzony został jako, z jednej strony, puklerz, chroniący to, co jasne i dobre, przed bezpośrednim uderzeniem sił fałszu i zła, z drugiej zaś jako przemyślnie skonstruowana pułapka, w którą siły mroku wpadną, aby tam wyczerpać swe siły. Armia Zła raczej niszczy niż tworzy – wprowadzając do świata choroby, wszelkie nieszczęścia, wreszcie śmierć.

My, ludzie, mamy wolną wolę – i możemy opowiedzieć się po stronie sił dobra lub wesprzeć siły zła. Ten pierwszy wybór jest, rzecz jasna, właściwy. Dokonanie go powinniśmy potwierdzić należytymi myślami, słowami i uczynkami. Podstawową zasadą etyczną jest ochrona życia, m.in. przyczynianie się do przedłużania gatunku. Powinno się też dbać o własne ciało: gimnastykować się i zdrowo odżywiać. Należy dokładać starań, aby zachować w nieskazitelnym stanie ziemię, wodę i ogień, chronić przyrodę, uprawiać rolę i hodować zwierzęta pożyteczne, tępiąc jednocześnie szkodliwe (sprowadzone na ziemię przez siły zła: jadowite węże, szczury, wszelkiego rodzaju szkodniki). Wystrzegać się trzeba kontaktu fizycznego ze wszystkim, co ma związek ze śmiercią, a więc z rzeczami zgniłymi czy padliną (zwłoki tradycyjnie wystawiano na kamiennych wieżach na żer ptakom). Od wyznawców zawsze wymagano dbałości o czystość, zarówno ciała, jak i mieszkań czy sprzętów. Obowiązuje etyka umiaru, stąd m.in. zasada, by oprzeć życie społeczne na trwałej, zdrowej moralnie rodzinie. Kardynalne cnoty to szczerość, prawdomówność, dobroczynność, hojność, litość. Podstawowy rytuał to palenie ognia (pierwotnie pod gołym niebem, później w świątyniach), który jest źródłem przeciwstawnego ciemności światła, a ponadto ma moc oczyszczającą. W obecności ognia wyznawca ma modlić się pięć razy dziennie.

Nasza postawa nie pozostanie bez nagrody lub kary. Kiedy Duch Zły i jego słudzy wyczerpią swą moc, zostaną unicestwieni lub raz na zawsze pozbawieni zdolności do działania. Nastąpi koniec tego świata, a wtedy zmarli zostaną wskrzeszeni i staną na Sąd Ostateczny. Właśnie u Zaratusztry po raz pierwszy w znanych nam dziejach ludzkości znajdujemy takie nauki. Ci, których bilans życiowy okaże się dodatni, zamieszkają po wsze czasy w królestwie sprawiedliwości: na ziemi, oczyszczonej przez ogień i roztopione metale, radować się będą bez końca w Domu Pieśni. Źli cierpieć będą niedole w Domu Kłamstwa – choć być może i oni trafią w końcu do raju.

Wiąże się z tym jeszcze jedno, bardzo interesujące proroctwo. Gdy koniec świata będzie bliski, pojawi się na tej ziemi Saoszjant: zbawiciel zrodzony z dziewicy (zapłodnionej, w trakcie kąpieli, ukrytym w wodach jeziora nasieniem Zaratusztry).

Można też Gathy interpretować dualistycznie. Zwolennicy dualizmu utożsamili Ahura Mazdę i Spenta Mainju, nadając Bogu Dobra imię Ormuzd. Bóg Zła, Angra Mainju, stał się Arymanem, Szatanem, przywódcą armii diabelskich. Obaj bogowie są równie odwieczni i wspólnie stworzyli świat jako teren walki. Przy takim ujęciu trudno powiedzieć, co miałoby stanowić gwarancję ostatecznego zwycięstwa sił dobra, prawdy i światła nad siłami zła, kłamstwa i ciemności.

Interpretacje monoteistyczna i dualistyczna konkurowały ze sobą w kolejnych wiekach. Zaratusztryzm był oficjalną religią państwa Cyrusa Wielkiego (550-531 p.n.e.) i jego następców. Po najeździe Aleksandra Wielkiego, rozpowszechniły się w Persji idee hellenistyczne. (Od tej pory Zaratusztra zaczął być znany pod greckim imieniem Zoroaster.) Zaratusztryzm stał się państwową religią Partii Arsacydów (ok. 250 p.n.e. – 226 n.e.), a później nowoperskiego państwa Sasanidów (226 – 652). Zwyciężyła wtedy interpretacja dualistyczna. Tendencje monoteistyczne wystąpiły natomiast w – uznanym przez władze państwowe za herezję – zerwanizmie: zarówno Ormuzd, jak i Aryman zostali, według tego ujęcia, stworzeni przez Wieczny Czas, Zerwana. Zerwan miał uosabiać nie tylko czas, ale i przeznaczenie. W ten sposób wyrażono tendencje fatalistyczne: co ma być, to będzie, nic od nas na tym świecie nie zależy.

Po opanowaniu w połowie VII w. Persji przez Arabów, stopniowo rozpowszechniał się islam, który po trzech stuleciach zaczął przeważać liczebnie. W poszukiwaniu wolności religijnej od IX w. zaratusztrianie zaczęli przenosić się do zachodnich Indii, gdzie utworzyli rolniczą społeczność Parsów. Po przybyciu Europejczyków zaczęli szybko awansować, większość osiadła w Bombaju, gdzie dziś żyje ich, stosunkowo zamożnych i wykształconych, około sto tysięcy. Zaratusztryzm jest więc dziś religią niemal wymarłą. Wiele jednak wskazuje na to, że jego podstawowe idee zostały przejęte najpierw przez Żydów, później przez wczesne chrześcijaństwo, a wreszcie przez islam – i do dziś żyją w wielkich religiach objawionych.

6. Ezechiel, Deuteroizajasz i powstanie judaizmu

Wbrew obiegowemu określeniu „niewola babilońska” osiedlono potomków Judy – po polsku Żydów – w Mezopotamii jako ludzi wolnych. Wygnańcy usłuchali rad Jeremiasza: porzućcie myśli o niepodległości, natomiast budujcie domy, mnóżcie się, a nade wszystko dochowajcie wierności Jahwe. W Mezopotamii zaczęli szybko się dorabiać, materialnie zaczęło im się powodzić lepiej niż niegdyś w Ziemi Obiecanej. W tym okresie skodyfikowali zasady religii plemienia Judy, czyli judaizmu.

Pojawiło się w Mezopotamii dwóch wielkich proroków: Ezechiel i nieznany nam z imienia autor, zwany umownie Deuteroizajaszem.

Obaj byli monoteistami. Jak powiedziano, teksty jahwistyczny, elohistyczny i deuteronomiczny nigdzie nie stwierdzają wyraźnie, że Jahwe jest Bogiem jedynym, zakazują jedynie Izraelitom oddawania innym bogom czci. Teraz Jahwe przez usta proroka oznajmiał: „Ja jestem pierwszy i Ja ostatni, a poza mną nie ma Boga” [Izajasza 44,6]. Czy monoteizm przejęty został od zaratusztrian, nie wiadomo. Może wprowadzono go niezależnie, z powodów, których po wiekach nikt już nie ustali.

Zgadzając się, że Jahwe jest Bogiem jedynym, obaj prorocy radykalnie różnili się opiniami na temat Jego stosunku do innych narodów.

Ezechiel był kapłanem deportowanym do Mezopotamii wraz z królem Jojakinem. Spisywał swoje proroctwa między ok. 592 a 570 r. p.n.e., zebrano je w całość i uzupełniono nowymi tekstami sto lat później. Tłumaczył współczesne mu wydarzenia jako karę, która spadła na Naród Wybrany za odprawianie bałwochwalczych kultów w Świątyni i sprzeniewierzenie się prawom ustanowionym przez Jahwe. Ezechiel znosił jednak obowiązującą wcześniej zasadę odpowiedzialności zbiorowej:

Syn nie poniesie kary za winy ojca ani ojciec nie poniesie kary za winy syna. Sprawiedliwość będzie zaliczona sprawiedliwemu, a występek spadnie na występnego. [Ezechiela 18,20]

Była to modyfikacja dość oczywista w nowej sytuacji. Do tej pory wierzono, że Bóg, w zamian za (nie)oddawanie Mu czci i (nie)posłuszeństwo Prawu, nagradza (karze) cały naród tu, na Ziemi. Gdy jednak Żydzi zaczęli żyć w rozproszeniu, musiało rozpowszechnić się indywidualistyczne pojmowanie wiary: nagrodę lub karę odbiera nie społeczność, ale każdy z osobna. Ezechiel nadaje też nowy sens tezie o bożym miłosierdziu. Choć dziś, jak pisze, Izraelici mówią: „Jahwe nie postępuje sprawiedliwie”, to właśnie oni postępują niegodziwie, On zaś gotów jest wybaczyć im – jako jednostkom – złe uczynki:

Gdyby bezbożny odwrócił się od wszystkich popełnionych przez siebie grzechów i gdyby przestrzegał wszystkich moich praw, (...) nie będą mu policzone żadne z popełnionych grzechów, lecz będzie żył przez sprawiedliwość, którą się kierował. (...) Nawróćcie się więc, a żyć będziecie. [18,21-32]

A jednak ostateczne obietnice Jahwe składał, przez usta proroka, całemu narodowi:

Zgromadzę was na nowo spośród obcych narodów, sprowadzę was z krajów, po których was rozproszyłem i dam wam ziemię izraelską. A gdy wrócą i usuną wszelkie bożki i obrzydliwości, (...) usunę z ich ciał serce z kamienia i dam im serce mięsiste, aby postępowali według moich praw. Wtedy będą mi ludem, a ja będę im Bogiem. [11,17-20]

Odnowiona Juda, połączona z Izraelem, będzie odtąd bezpieczna:

Ustanowię nad nimi jednego pasterza, mojego sługę Dawida, (...) wytępię w ich kraju dzikie zwierzęta (...) i spuszczę na nich deszcz we właściwym czasie (...). Już nie będą łupem narodów. (...) Poznają, że ja, Jahwe, ich Bóg, jestem z nimi, oni zaś są moim ludem. [34,23-30]

Rozdział 37 głosi wręcz, że Jahwe ożywi tych Izraelitów, którzy zginęli – aby pokoleń znów było dwanaście. Świątynia zostanie wspaniale odbudowana, a na jej ołtarzu składane będą krwawe ofiary. Z najwyższym, świętym Bogiem, można wejść w kontakt jedynie za pośrednictwem kapłanów i dlatego przyszły Izrael będzie państwem teokratycznym.

Jahwe – jako Bóg jedyny – jest, w proroctwach Ezechiela, Bogiem tylko Izraela i zawsze takim pozostanie. Gdy zgromadzi na nowo Naród Wybrany w Ziemi Obiecanej, zniszczy inne narody. Oto kilka próbek tekstu:

I uczynię z Rabby legowisko wielbłądów, a z miast Ammonitów miejsce wypasu owiec. [25,5]
Z Tyru uczynię nagą skałę. [26,4]
Wykonam nad Sydonem moje sądy i ukażę mu się jako święty, ześlę na niego zarazę i krew na jego ulice. [28,22-23]
Obrócę ziemię egipską w pustynię wśród wyludnionych krajów [a gdy po czterdziestu latach] sprowadzę Egipcjan z powrotem, (...) stanowić będą małe, słabe królestwo (...). I już nie będą dla Izraela źródłem nadziei. [29,12-16]

Znów mamy więc wizje z proroctw Izajasza i Micheasza: wśród wyludnionych krain zwycięscy Izraelici panować będą nad resztkami innych narodów jako nad niewolnikami i niewolnicami.

O Deuteroizajaszu nie wiemy niczego. Jego proroctwa włączono do obecnej Księgi Izajasza jako rozdziały od 40 do 55. Zgadzał się z Ezechielem, że Bóg jest jeden, jednak w przeciwieństwie do niego głosił, że Jahwe jest Bogiem wszystkich ludzi. W związku z tym dokonał rewolucyjnej reinterpretacji dziejów Narodu Wybranego: Bóg wybrał Izraela nie po to, aby go popierać, lecz aby stał się przykładem dla innych narodów.

Ja, Jahwe, (...) ująłem cię za rękę, ukształtowałem i uczyniłem przymierzem dla ludzi, światłością narodów, abyś otworzył ślepym oczy, wyprowadził (...) z więzienia tych, którzy siedzą w ciemności. (...) Wydarzenia dawniejsze już się dokonały, nowe zaś zwiastuję. [Izajasza 42,6-9]

Cierpienia Narodu Wybranego są nie tylko karą za jego religijne odstępstwa. Są też – a może przede wszystkim – ofiarą odkupieńczą za grzechy wszystkich ludów, otwierającą całej ludzkości drogę do łączności z Bogiem. W związku z tym pojawia się w rozdziale 53 słynna Opowieść o Cierpiącym Słudze.

Wszyscy niczym owce pobłądziliśmy, każdy z nas poszedł własną drogą, Jahwe zaś zwalił na niego winy nas wszystkich. Dręczono go, lecz on sam dał się gnębić i nie otworzył ust swoich, jak jagnię na rzeź prowadzone. (...) za grzechy mego ludu został śmiertelnie zraniony i wyznaczono mu grób między bezbożnymi. (...) Spodobało się Jahwe zmiażdżyć go cierpieniem. Skoro oddał się na ofiarę przebłagalną, ujrzy potomstwo, będzie żył długo i przez niego wola Jahwe zwycięży. (...) Sprawiedliwy mój sługa wielu usprawiedliwi i sam ich winy poniesie. (...) Dlatego dam mu dział wśród wielkich i z mocarzami będzie dzielił łupy za to, że siebie na śmierć ofiarował i do przestępców był zaliczony, że dźwigał sam nieprawości wielu i wstawiał się za grzesznikami. [53,6-12]

(Opowieść ta została później przez chrześcijan odczytana jako najważniejsza w księgach prorockich zapowiedź męki Jezusa.)

Po powrocie Narodu Wybranego do Jerozolimy, głosił Deuteroizajasz, religia jedynego Boga rozpowszechni się na cały świat: „Ustanowiłem cię światłością pogan, aby moje zbawienie sięgnęło aż po krańce ziemi” [49,6]. Jerozolima, odbudowana przez Boga, będzie wspanialsza niż kiedykolwiek, i wtedy „narody, które ciebie [Izraelu] nie znały, będą spiesznie do ciebie podążać przez wzgląd na Jahwe, twojego Boga” [55,5]. Powstała jeszcze później, trzecia część dzisiejszej Księgi Izajasza, rozwija to proroctwo:

Cudzoziemców, którzy przystali do Jahwe, aby Mu służyć, (...) wszystkich, którzy przestrzegają szabatu (...) i trwają przy moim przymierzu, wprowadzę na moją świętą górę. Ich całopalenia i krwawe ofiary będą przyjęte na moim ołtarzu, bowiem mój dom zostanie nazwany domem modlitwy dla wszystkich narodów. [56,7]

W ten sposób – co ogromnie ważne dla dalszego rozwoju wydarzeń – pojawiły się w judaizmie dwa nurty. Pierwszy, szowinistyczny, zwiastujący ostateczne zwycięstwo odrodzonego Izraela nad innymi narodami, które zostaną doszczętnie zniszczone lub raz na zawsze zniewolone. Drugi, uniwersalistyczny, kreślący wizję Złotego Wieku dla całej ludzkości, odkupionej przez cierpienia Narodu Wybranego i zjednoczonej wiarą w Jedynego Boga.

Niezależnie od sporów o przyszłe losy Żydów i całej ludzkości, ukształtowały się w Mezopotamii nowe formy życia religijnego.

Na cudzej ziemi – w diasporze – znikł dręczący wczesnych proroków problem z czcicielami obcych bogów: ten, kto porzucał wiarę w Jahwe, po prostu przestawał być Żydem. Konieczne stało się natomiast wytworzenie nowych form kultu, a także systemu wierzeń odpowiadającego zmienionym radykalnie warunkom życia. Nie było Świątyni, nie było kapłanów – a dokonane wcześniej reformy wykluczyły składanie ofiar poza Jerozolimą. Pozostały wspólne modlitwy, czytanie Tory i proroków, a także wspominanie dawnych czasów. Potrzebne były w tym celu budynki – zaczęto więc wznosić synagogi. Potrzebni byli ludzie wyspecjalizowani w czytaniu pism, wygłaszaniu homilii, świadczeniu posług religijnych, a wreszcie służeniu członkom wspólnot radami – pojawili się zatem rabini. Aby określić czas stałych spotkań, wprowadzono obyczaj święcenia szabatu – od piątku o zmierzchu do zmierzchu w sobotę – co ideologicznie usankcjonowała „kapłańska” opowieść o stworzeniu świata w ciągu sześciu dni i o tym, że siódmego dnia Elohim odpoczął. Ustalono obowiązujący po dziś dzień układ świąt religijnych. Najważniejsze jest Święto Przaśników (Pesach , gr. Pascha), obchodzone 15. dnia miesiąca nisan (po wiosennym przesileniu) przez siedem dni w Izraelu, a osiem w diasporze. (Datowanie świąt oparte jest na starożytnym kalendarzu asyryjskim, zgodnie z którym kolejny miesiąc zaczyna się z nowiem Księżyca, a zatem trwa na przemian 29 lub 30 dni; w celu uzgodnienia rachuby lat z cyklem Słońca w okresie dziewiętnastoletnim siedem lat ma po trzynaście miesięcy, pozostałe po dwanaście.) W Święto Nowego Roku, Rosz Ha-Szana, które przypada we wrześniu lub w październiku, dmie się w szofar, barani róg, by ogłosić Boga królem świata i wezwać wiernych do pokuty. W Dzień Pojednania, Jom Kippur, wybacza się sobie winy i odpuszcza grzechy (składając je na wypędzanego następnie na pustynię kozła ofiarnego). Święto Namiotów, Sukkot, obchodzi się na pamiątkę wyjścia z Egiptu; powinno się wtedy spać przez siedem dni w szałasie rozstawionym pod gołym niebem. Jest jeszcze Święto Plonów lub Tygodni, Szawuot.

Religii, nie mogącej już służyć jako zawołanie bojowe i pozbawionej ofiar, nadawano stopniowo charakter coraz bardziej etyczny. Wtedy chyba domniemany pierwotny tekst dekalogu, z rozdziału 34 Księgi Wyjścia, dotyczący wyłącznie obowiązków kultowych, zastąpiono, kładącym nacisk na obowiązki wobec bliźnich, słynnym tekstem z rozdziału 20.

Skodyfikowawszy doktrynę judaizmu, Żydzi ocalili narodową tożsamość. Przesiedleńcy przestali mówić po hebrajsku, a przyjęli powszechny w państwie babilońskim język aramejski. Ci, którzy uciekli nad Nil, zaczęli używać egipskiego. W miarę upływu czasu liczba używanych przez Żydów języków stale rosła, różnicowały się ich obyczaje, programy polityczne i społeczne, wszystko – oprócz religii. Dlatego, choć pozbawieni przez dwa i pół tysiąca lat ziemi ojczystej i języka, pozostali jednym narodem.

7. Rozpacz Hioba

W 539 r. Persowie, pod wodzą wyznawcy zaratusztryzmu, Cyrusa Wielkiego, rozbili Babilon. Zanim ruszyli na podbój Grecji (bitwa pod Maratonem rozegrała się w 490 p.n.e.), Cyrus pozwolił Żydom na powrót do ojczyzny, zwrócił im nawet zrabowane ze Świątyni sprzęty. Wrócili nieliczni (na przełomie er w Palestynie mieszkał bodaj co ósmy Żyd), co gorsza, szybko weszli w konflikt z tymi, których przodkowie w Judzie pozostali i przejęli pozostawione przez wygnańców majątki. Odbudowa Jerozolimy i Świątyni ciągnęła się przez dziesięciolecia. Po reformach Ezdrasza i Nehemiasza, ustanowiono w Palestynie w połowie V w. p.n.e. państwo teokratyczne, z arcykapłanem jako najwyższym władcą.

Dalszy rozwój judaizmu był bardzo skomplikowany, przebiegał bowiem zarówno w diasporach – przede wszystkim w Mezopotamii – jak i w Palestynie. Ogólnie rzecz biorąc, w diasporze silne były tendencje uniwersalistyczne, wielu rabinów podjęło wśród obcych narodów akcje misyjne. W Ziemi Obiecanej przeważał narodowy szowinizm. Samarytanom, wyznającym judaizm potomkom ludów osiedlonych w Palestynie po deportacji Izraelitów, zabroniono wstępu do Świątyni.

Wielu obcych fascynowała duchowość judaizmu z diaspory, uczone debaty w synagogach, grupowa solidarność i dbałość o dzieci. Gdy przybywali w poszukiwaniu źródeł do Jerozolimy, doznawali wstrząsu, stając w obliczu wskrzeszonych w Świątyni form dawnej, prymitywnej religii plemiennej, wśród ryków zarzynanych zwierząt ofiarnych, płynącej rynsztokami krwi, smrodu palonego mięsa.

Nie pojawiła się jeszcze w judaizmie koncepcja życia po śmierci. Krążyły tu i tam opowieści o Szeolu („otchłani”), do którego wędrują pozostałe po nas po śmierci cienie, jednak nie było to miejsce odbioru nagród bądź kar. Wyobrażenia te nie stały się też częścią oficjalnego wyznania wiary. Nadal obowiązywało przekonanie, że Jahwe za życia nagradza swych czcicieli (i ich potomstwo), a każe odstępców. Tymczasem systematycznie doświadczano zdarzeń, które trudno było pogodzić z wiarą w tak pojętą bożą sprawiedliwość: wielu łajdaków opływało w dostatki i odbierało honory, wielu sprawiedliwych zaś żyło w nędzy i poniżeniu. Związane z tym wątpliwości znalazły dramatyczny wyraz w Księdze Hioba.

W obecnej postaci powstała ona z połączenia czterech tekstów, luźno tylko zestawionych. Pierwszy to napisana prozą krótka opowieść, stanowiąca obecnie dwa pierwsze i koniec ostatniego rozdziału. Hiob miał dziesięcioro dzieci i olbrzymi majątek, a był mężem prawym i pobożnym, składającym co dzień Jahwe ofiarę całopalną. Gdy Jahwe spotkał się z Szatanem, wskazał mu z dumą swego wzorowego sługę, co wywołało jednak drwiny Księcia Zła: Hiob cię czci, bo ma ci za co dziękować. A więc proszę, odparł Jahwe, odbierz mu wszystko, co posiada, a zobaczymy, jak się zachowa. Szatan przystąpił do dzieła – Hiob w ciągu kilku chwil dowiedział się, że jego stada zostały zrabowane, słudzy zabici, a dzieci pogrzebane w ruinach powalonego przez wichurę domu. Padł wtedy na ziemię ze słowami: „Nagi wyszedłem z łona matki swojej i nagi stąd odejdę. Jahwe dał, Jahwe wziął, niech Jego imię będzie błogosławione”. Szatan nie poddawał się: Hiob pozostał zdrowy, nadal ma więc za co dziękować. Zabierz mu zatem i zdrowie, rzekł Bóg. Pokryty złośliwymi wrzodami, Hiob nadal sławił imię Jahwe. Wygrał, opowiada księga w ostatnim rozdziale: zyskał majątek dwakroć większy niż poprzednio, urodziło mu się dziesięcioro nowych dzieci, a doczekał praprawnuków. Tym, że kilkadziesiąt osób straciło życie, aby Hiob mógł dowieść swej pobożności, a Jahwe zyskać satysfakcję, autor się nie przejmował.

Tę prymitywną opowieść przerywają trzy obszerne – i wstrząsające – poematy. Pierwszy to relacja z dyskusji, jaką Hiob toczył z trzema przyjaciółmi, którzy przybyli by pocieszyć go w nieszczęściu. Bronią oni przekonania o Bożej sprawiedliwości, szukając jakichś przewin Hioba, choćby nieuświadomionych. Może jego dzieci zgrzeszyły, a może jest już winny jako istota ludzka? Hiob z uporem broni swej niewinności, stwierdza wręcz:

Czy człowiek przed Bogiem może mieć słuszność? Jeśli zechce się z nim spierać, Bóg ani na jedno z tysięcy pytań mu nie odpowie. (...) Czyni wielkie, niezbadane rzeczy i liczne cuda. Gdy przechodzi obok, nie widzę go. (...) Zabiera, co chce, a któż go powstrzyma? (...) Uderza na mnie i mnoży moje rany bez przyczyny. (...) A gdybym nawet miał słuszność, jego usta mogą mnie potępić, a choćbym był bez winy i tak uznałby mnie za winnego. (...) Tak samo niszczy winnych i niewinnych, a gdy bicz nagle zabija, on szydzi z rozpaczy niewinnych. (...) On nie jest człowiekiem, jak ja i nie mogę mu odpowiedzieć, nie możemy razem stanąć przed sądem. [9,2-32]

Hiob błaga Boga: „Ujawnij mi mój występek i grzech. Czemu zakrywasz swoje oblicze i poczytujesz mnie za swego wroga?” [13,23-24]. Upiera się przy swej niewinności i strofuje przyjaciół, którzy z uporem szukają jego przewin:

Czy w obronie Boga chcecie składać fałszywe zeznania i świadczyć kłamliwie na jego korzyść? [13,7]

Nie wmawiajcie mi obłudnie, że Bóg postępuje sprawiedliwie, przecież można podać

(…) niezliczone przykłady, że zły człowiek nie ginie w dniu klęski (...) i nikt nie wytknie mu jego postępowania i nie odpłaci za to, co uczynił. Potem uroczyście go grzebią i stawiają straże przy jego grobie. (...) Po cóż więc pocieszacie mnie pustymi słowami, skoro wszystkie wasze odpowiedzi są kłamliwe? [21,29-34]

W tym momencie – jest to jednak już tekst innego autora – do rozmowy włącza się młodzieniec Elihu. Jego zdaniem, wina Hioba leży w tym, że uważa się za niewinnego przed Bogiem i domaga się od niego wyjaśnienia powodów swych nieszczęść. Nieprawdą jest, iż Bóg milczy – bo przemawia do ludzi we śnie. Jednak i Elihu, choć niewzruszenie przekonany o Bożej sprawiedliwości, wyjaśnić doświadczanej na co dzień niesprawiedliwości nie umie.

Najbardziej wstrząsające są rozdziały od 38 do pierwszych wersetów 42, gdy do Hioba odzywa się wreszcie Jahwe. Ja jestem wszechpotężny, mówi, ty przy mnie nic nie znaczysz. Nie waż się nawet mnie upominać. Moja mądrość jest bezmierna, ty nie wiesz prawie niczego, jakże więc ośmielasz się mnie o cokolwiek pytać? I tyle. Ani słowa o zakładzie z Szatanem, ani słowa o sensie ludzkiego cierpienia. Można to tak rozumieć, że Bóg, z jakichś niezgłębionych powodów, odmówił udzielenia odpowiedzi na pytania Hioba. Ale raczej pozostaje stwierdzić, że to judaizm okazywał się niezdolny do udzielenia zadowalającej odpowiedzi na pytania, które powstawały przy konfrontacji zasad wiary z codziennym doświadczeniem.

Jest w Księdze Hioba jeszcze jeden ważny motyw: na scenie pojawił się Szatan. O dziwo, nie jako przeciwnik Boga. Raczej jako członek bożego dworu, rzucający Jahwe honorowe wyzwanie, a pozostający z Nim w partnerskich stosunkach. W innych tekstach z tego okresu mowa jest o aniołach, a także o diabłach, pod wodzą Szatana walczących z aniołami, a nawet z samym Bogiem. Aniołów (= „posłańców”) i diabłów Izraelici przed okresem niewoli babilońskiej nie znali. Czy wiara w nie przejęta została z zaratusztryzmu, trudno powiedzieć. Ale np. archaniołów miało być, tak jak w wierzeniach Persów, siedmiu: najważniejsi Michał i Gabriel, a dalej Jeremiel, Raguel, Rafał, Sarakiel i Uriel.

strona główna