DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

indeks  |  antologia religijna  |  antologia filozoficzna  |  filozofia nauki

Wojciech Sady: wykłady

filozofia nauki

cykl wykładow przygotowanych pierwotnie dla studentek/ów kognitywistyki z Uniwersytetu Śląskiego

wykład 01: Ludzie jako istoty, których przetrwanie zależy od tego, co potrafią wytworzyć. Aby wytwarzać trzeba, w procesie socjalizacji, zyskać pewne umiejętności, a także wiedzę potoczną. Czasem zdarza się coś, czemu nie możemy sami sprostać, a wtedy ludzie uciekali się i nadal czasem uciekają do magii. Natomiast wytworem zbiorowej wyobraźni są mity. Magia i mity łączą się w wierzenia religijne.

wykład 02: Pojawienie się arytmetyki i geometrii jako umiejętności praktycznych. Początki myślenia naturalistycznego: zjawiska przyrody to nie dzieło bogów, ale naturalnych procesów. Pierwsze kroki ku matematyce jako dziedzinie teoretycznej. Jak Grecy - w sposób dziś nazywany naukowym - odkryli, że Ziemia jest kulą? Rodzi się ideał wiedzy teoretycznej, zdobywanej niezależnie od jej praktycznych zastosowań.

wykład 03: Eratostenes w III w. p.n.e. w sposób naukowy mierzy obwód Ziemi, a Hipparch w II w. p.n.e. mierzy odległość od Ziemi do Księżyca. Euklides w Elementach buduje aksjomatyczny system geometrii, Archimedes formułuje i dowodzi m.in. wzory na pole powierzchni i objętość kuli, pisze O ciałach pływających. W połowie II w. p.n.e. ekspansja Rzymu niszczy naukę grecką. Ta odżywa na krótko w II w. n.e. (lekarz i anatom Galen, astrolog i astronom Ptolemeusz), ale ok. 500 n.e. unicestwia ją ekspansja chrześcijaństwa. Od IX do XI w. nauka i filozofia grecka odżywa w świecie islamu, a zanim obumrą zostają przejęta przez uczonych europejskich piszących po łacinie. Ok. 1200 powstają pierwsze uniwersytety, gdzie kształci się na podstawie starożytnych tekstów - uznanych za autorytatywne - ale nie prowadzi się badań.

wykład 04: W XVI w. judejsko-grecki obraz świata zaczyna się rozpadać. Jeszcze ok. 1450 powstają prasy drukarskie - i do końca wieku opuszcza je ok. 9 mln książek. Kolumb szuka drogi do Indii płynąc na zachód, a Amerigo w 1502 odkrywa, że Kolumb dopłynął nie do Indii, ale do Nowego Świata (Ameryki). Wyprawa Magellana w 1522 powraca do Hiszpanii opłynąwszy Ziemię. Stąd świadomość: Grecy nie wszystko wiedzieli. Anatomowie, pobudzeni przez wykonawców miedziorytów dla drukarzy, zaczynają dostrzegać, że w anatomicznych dziełach Galena są błędy i braki - i podejmują badania nad budową ciała ludzkiego. Popularność w epoce renesansu astrologii wytwarza zapotrzebowanie na astronomię - i Kopernik łączy heliocentryczny model Arystarcha (III w. p.n.e.) z technikami matematycznymi Ptolemeusza, dodając pary Tusiego - i buduje heliocentryczny model ruchów planet, ogłoszony w De revolutionibus (1543). Ok. 1600 Kepler i Galileusz, a ok. 1640 potem Kartezjusz popierają Kopernika i rozwijają jego teorię. Ale aby zaakceptować heliocentryzm, trzeba było zbudować nową fizykę i tę sformułowała grupa badaczy: jakościowo Hooke, a matematycznie Newton (Matematyczne zasady filozofii naturalnej, 1687). Wkrótce zaczynają się naukowe badania nad elektrycznością, które w 1750 r. doprowadzają Franklina do odkrycia, że pioruny to wyładowania elektryczne, a to prowadzi do wynalezienia piorunochronu. Okazuje się, że piorunochrony w sposób naturalny - jako zastosowanie wiedzy teoretycznej - chronią przed piorunami, podczas gdy praktyki magiczne (bicie w dzwony kościelne, zapalanie gromnic) nie chronią.

wykład 05: W II połowie XVIII w. rodzi się chemia (Lavoisier, Traktat podstawowy chemii, 1789), Dalton wprowadza w 1808 do chemii atomy, a Mendelejew układa znane pierwiastki w tabelę. Powstanie w latach 1820-1865 elektrodynamiki. Darwin (O pochodzeniu gatunków, 1859) i Wallace odkrywają teorię ewolucji, a biologia staje się dojrzałą dyscypliną. W połowie XIX w. zasada zachowania energii łączy fizykę, chemię i biologię w jeden system nauk przyrodniczych. Na przełomie XIX i XX w. następuje - w wyniku praktycznego zastosowania teoretycznej wiedzy naukowej - wielka rewolucja w technice, medycynie i rolnistwie.

wykład 06: Narodziny socjologii i psychologii: czy są one i/lub czy powinny być podobne do fizyki czy chemii?
Klasyfikacja nauk: matematyka (a także logika i informatyka), nauki przyrodnicze (fizyka, chemia, biologia itd.), nauki stosowane (inżynieryjno-techniczne, medyczne, rolnicze), nauki społeczne (Psychologia, socjologia itd.), a wreszcie humanistyka (filozofia, kulturoznawstwo, historia i teoria sztuki, religioznawstwo i teologia, literaturoznawstwo itd.). Czy humanistyka jest nauką? Badania interdyscyplinarne (zwłaszcza kognitywistyka, korzystająca z prac filozofów, psychologów, informatyków, językoznawców, neurobiologów, antropologów).

wykład 07: Co to jest prawda (a co fałsz)? Co jest prawdziwe jeśli chodzi o naszą wiedzę: zdania, sądy, myśli, przekonania?
Logika: czasem prawdziwość pewnych zdań (przesłanek) gwarantuje prawdziwość innych zdań (wniosków). Mówimy wtedy, że wnioski wynikają logicznie z przesłanek. To zależy od budowy tych zdań, a logika kodyfikuje schematy wnioskowań. Logika nazw (Arystoteles) a logika zdań (Chryzyp z Soloi). Empiryzm kontra racjonalizm jako klasyczne teorie wiedzy ludzkiej.

wykład 08: Epistemologia Kanta: sądy analityczne, sądy syntetyczne a priori (arytmetyka, geometria, czyste pzyrodoznawstwo) oraz sądy syntetyczne a posteriori. Powstanie w I poł. XIX w. geometrii nieeuklidesowych - czyli czegoś, co według Kanta być nie mogło.

wykład 09: Dodatkowe tarapaty, czyli paradoksy nieskończoności (zbiór liczb wymiernych jest przeliczalny itd.). Powstanie logiki matematycznej. Program redukcji matematyki do logiki. Zdanie analityczne to - według Fregego - definicja albo zdanie wynikające logicznie z samych definicji. Arytmetyka jest analityczna.

wykład 10: Russsell próbuje zredukować matematykę do logiki, odkrywa sprzeczność w systemie Fregego, a do swojego systemu dodaje teorię typów. Razem z Wthiteheadem w Principia mathematica (1910-1913) redukują matematykę do teorii zbiorów wzbogaconej o aksjomaty nieskończoności, wyboru i redukowalności. Program analizy logicznej zdań języka potocznego. Wittgensteina książka o sensie zdań i sensie życia, czyli Tractatus logico-philosophicus, a tam: logika i matematyka nie zawierają wiedzy o świecie. Z tego Neurath, Schlick i Carnap robią filozofię logicznego empiryzmu. Wittgenstein 3.01.1930 do Schlicka i Waismanna: sensem zdania jest metoda jego weryfikacji.

wykład 11: Empiryzm logiczny 01. Czym się różnią przekonania magiczne, mityczne, religijne, a również filozoficzne, od przekonań naukowych? Metafizyka i jej odmiany. Metafizyka jako zbiór przekonań nieweryfikowalnych - a zatem pozbawionych sensu (ani prawdziwych, ani fałszywych).

wykład 12: Empiryzm logiczny 02. Dlaczego więc ludzie tworzą metafizykę i jej ufają? Metafizyka jako wyraz naszego podejścia do życia, w niej znajdują wyraz nasze pragnienia, lęki, nadzieje, radości, smutki itd. Funkcja metafizyki przypomina funkcję sztuki (a metafizyk to muzyk pozbawiony muzycznego talentu). Metafizyka bywa szkodliwa - bo udaje, że jej twierdzenia są prawdziwe. Matematyka: twierdzenia arytmetyki i geometrii czystej są analityczne, twierdzenia geometrii stosowanej są empiryczne. Kantowskie sądy czystego przyrodoznawstwa są metafizyczne - i należy je z nauki usunąć.

wykład 13: Empiryzm logiczny 03. Wiedza potoczna odnosi się do tego, co dostępne zmysłom, a co uogólniamy indukcyjnie. Ale terminy teoretyczne (np. siła, masa, elektron, pierwiastek chemiczny) nie odnoszą się do tego, co dostępne naszym zmysłom. Ani one, ani zawierające je zdania, nie mogły zostać wywiedzione z doświadczeń. A zatem czy nauki doświadczalne są doświadczalne? Empiryści logiczni: tak, bo ze zdań teoretycznych wynikają logicznie zdania obserwacyjne. Zdania obserwacyjne w naukach są intersubiektywnie sprawdzalne (w odróżnieniu np. od świadectw o cudach). Ale prawdziwość - w świetle wyników doświadczeń - zdań obserwacyjnych nie weryfikuje teorii, z której te zadania wynikały logicznie (bo z fałszywych przesłanek mogą wynikać prawdziwe wnioski).

wykład 14: Empiryzm logiczny 04. Carnap i inni: teorie naukowe nie są weryfikowalne, ale są doświadczalnie potwierdzalne (konfirmowalne). Jednak nie udało się zbudować logiki indukcyjnego potwierdzania teorii naukowych przez wyniki doświadczeń. Co wobec tego? Teorie naukowe są wytworami wyobraźni twórczej (intuicji itp.), nie podległej rekonstrukcji logicznej. Kontekst odkrycia a kontekst uzasadniania. Procedury uzasadniania teorii naukowych są rekonstruowalne logicznie. Ale jeśli potwierdzimy doświadczalnie n zdań obserwacyjnych wynikających z teorii T, to nie możemy na tej podstawie przypisać prawdziwości T prawdopodobieństwa większego niż 0. W tej sytuacji Karl Popper zauważa, że choć logika nie pozwala teorii potwierdzić, to pozwala ją sfalsyfikować, bo jeśli choćby jedno zdanie obserwacyjne wynikające z teorii okaże się, w świetle wyników doświadczeń, fałszywe, to dowodzi to, że teoria jest fałszywa (bo fałszywe wnioski mogą wynikać tylko z fałszywych przesłanek). Proponuje w związku z tym (Logika odkrycia naukowego, 1935) kryterium demarkacji, mające służyć odróżnianiu teorii naukowych od teorii metafizycznych czy pseudonaukowych: teoria jest naukowa, jeśli jest doświadczalnie falsyfikowalna.

wykład 15: Falsyfikacjonizm Karla Poppera stoi wobec poważnych trudności. (1) Jeśli zdanie obserwacyjne O wynikające z teorii T okaże się fałszywe, to można uznać T za fałszywą, ale można dodać do T hipotezę H, uzgadniającą ją z anomalnym wynikiem eksperymentu (tu niejasne odróżnienie hipotez pomocniczych i hipotez ad hoc). (2) Same wyniki doświadczeń nie są pewne, zawsze można twierdzić, że to eksperymentator coś przegapił, że jakiś nieznany czynnik zakłócił przebieg eksperymentu itd. (3) Zdania obserwacyjne wynikają (prawie) zawsze nie z pojedynczych hipotez teoretycznych, ale z koniunkcji wielu takich hipotez; negatywny wynik eksperymentu świadczy - przy zastrzeżeniach (1) i (2) - co najwyżej o tym, że jedna lub więcej hipotez jest fałszywa, ale nie wiemy, która/e to jest/są.

wykład 16: Ludwik Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego: wprowadzenie do teorii kolektywów myślowych i stylów myślowych (1935), Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (1962). Co to znaczy, że fakty powstają i rozwijają się? Fakty zmieniają się, gdy zmienia się myślenie. Przykład historyczny: jak doszło do odkrycia promieni X?

wykład 17: To, co w człowieku myśli, to nie jest on/a sam/a, ale wspólnota ludzi, do których on/a należy. Społeczeństwo rozpada się na kolektywy myślowe, a w tych wyodrębniają się kręgi ezoteryczne, otoczone przez kręgi egzoteryczne.

wykład 18: Kuhn: historia danej dyscypliny naukowej zaczyna się od okresu przedparadygmatycznego, gdy powstaje grupa uczonych, z których każdy przedstawia - zwykle w postaci książki - własny pogląd. Czasem większość młodych uczonych wybiera jeden z tych poglądów jako podstawę własnych badań, jako paradygmat - dokonanie poznawcze, na którym się będą wzorować. Gdy wspólnota naukowa przyjmie obowiązujący wszystkich paradygmat, zaczyna się okres nauki normalnej - która rozwiązuje łamigłówki dostarczane przez paradygmat, zgodnie z właściwymi dla niego metodami badawczymi i kryteriami poprawności rozwiązań. Naukowcy normalni nie piszą książek, wyniki swoich badań przedstawiają w postaci artykułów zrozumiałych tylko dla innych członków tej samej wspólnoty. Oprócz tego niektórzy piszą podręczniki, służących kształceniu nowych adeptów dyscypliny. Naukowcy normalni nie czytają prac dawnych naukowców: kształcą się na pdręcznikach, a potem czytają tylko najnowsze artykuły. Ale czasem w trakcie badań normalnych natrafiają na anomalie. Anomalie czasem się ignoruje, czasem odkłada na później, a czasem próbuje usunć za pomocą hipotez ad hoc.

wykład 19: Pojawienie się anomalii nie może - z powodów, o jakich była mowa w wykładzie 15 - teorii sfalsyfikować. Ale niekiedy anomalie powodują, że niektórzy młodzi naukowcy popadają w stan psychicznego kryzysu, po czym podejmują badania nadzwyczajne, szukając inspiracji poza nauką. (Fleck ujmuje to inaczej: nowy styl myślenia powstaje w wyniku krążenia myśli od głowy do głowy, aż wreszcie, w wyniku serii nieporozumień, wyłania się coś nowego, co jest dziełem grupy, a nie pojedynczego badacza). W końcu - wracając do Kuhna - któryś z młodych uczonych wpada, nie wiadomo jak, na pomysł nowego paradygmatu. Ten paradygmat jest zwykle niewspółmierny z paradygmatem, jaki panował wcześniej: zmienia się język, w jakim opisuje się zjawiska, zmieniają się problemy, metody badawcze i kryteria oceny dokonań, a wreszcie zmienia się sposób widzenia świata. Dlatego zwolennicy różnych paradygmatów nie mogą swoich sporów rozstrzygnąć w wyniku argumentacji: oni jakby żyją w innych światach. Jedynym procesem prowadzącym do zastąpienia jednego paradygmatu/stylu myślowego innym jest współzawodnictwo między grupami naukowców, łącznie z wymianą pololeń.

wykład 20: W wyniku rewolucji naukowej - czyli wymianu paradygmatu - jak gdyby zmienia się świat, w jakim żyją uczeni. Zwolennicy różnych paradygmatów nie wygłaszają niezgodnych twierdzeń o tym samym, ale mówią coś innego o czymś innym. Skąd więc bierze się pogląd, że nauka zbiża się do Prawdy? W życiu społeczno-politycznym też miewamy przekonanie, że w wyniku ostatniej rewolucji społecznej dokonał się postęp, a to dlatego, że zwycięzcy piszą podręczniki do historii. W naukach jest podobnie: po każdej z rewolucji naukowych powstają nowe podręczniki i narzucają kolejnym pokoleniom uczonych obraz historii nauki taki, jak jawi się ona w oczach zwycięzców.
Na koniec uwagi o anarchizmie metodologicznym Paula Feyerabenda (Againt Method, 1975). Nie ma żadnych uniwersalnych reguł metody naukowej, jedynym, co można radzić, to anything goes - wszystko może się przydać. A w ogóle to w naukowym obrazie świata nie ma nic wspaniałego. Opowieści naukowców bywają zarówno ciekawe, jak i użyteczne, ale ciekawe i użyteczne bywają też opowieści tych, których dziś ochrzczono mianem metafizyków czy pseudonakowców. W wolnym społeczeństwie powinniśmy mieć wybór: czy chcemy uczyć się fizyki czy metafizyki, chemii czy alchemii, astronomii czy astrologii itd.